Roman van zoon en vader

Er zijn van die romans die staan als een huis. Karakter van Ferdinand Bordewijk is er zo een. Neem alleen de eerste zin al: ‘In het zwartst van de tijd, omtrent Kerstmis, werd op de Rotterdamse kraamzaal het kind Jacob Willem Katadreuffe met de sectio caesarea ter wereld geholpen’. Een somberder en stroever opening lijkt haast niet mogelijk. Je weet na die beginzin al dat je geen vrolijke roman gaat lezen, dat speelsheid ver te zoeken zal zijn. En toch is dit zo’n roman die je lang bijblijft. Een boek dat je misschien weleens zal herlezen. Dit geldt in ieder geval voor mijzelf. Ik ontdekte het toen ik zeventien was, en twintig jaar later las ik het nog eens. Waarna ik dat deze zomer opnieuw deed, nu als luisterboek. Adriaan van Dis, de voorlezer, komt in een nawoord tot maar liefst zeven lezingen. Vanaf de allereerste keer raakte het boek hem persoonlijk, bood het hem inzichten en bleek het in zeker opzicht een leidraad voor zijn eigen leven.

Dat Karakter dit bij lezers kan bewerkstellingen komt ongetwijfeld door de thematiek. Die zou je beknopt kunnen omschrijven als de relatie tussen een opgroeiende zoon en zijn vader, met daartussenin een iets meer op de achtergrond blijvende moederfiguur. Dit is een universeel thema, dat bij lezers herkenning kan oproepen.

Het verhaal is bekend. De deurwaarder Dreverhaven verwekt bij zijn dienstmeid Jacoba Katadreuffe een kind. Zij besluit om dat kind te krijgen, en noemt de jongen Jacob. Voedt hem op eigen kracht op. Zij vertelt hem niet wie zijn vader is. Wanneer Jacob zo’n twintig jaar later, nadat een poging een sigarenwinkel te runnen is geëindigd in een faillissement, een baan bemachtigt op een vooraanstaand advocatenkantoor en besluit om rechten te gaan studeren, komt zijn vader weer in beeld. Niet om hem te helpen, maar om hem tegen te werken. Het wordt een strijd, die de zoon langzaamaan leert te voeren. En die hij uiteindelijk ook zal winnen.

Wat maakt het boek nu zo bijzonder, waardoor heeft het sinds de publicatie in 1938 steeds weer nieuwe lezers weten te boeien? Waarom is deze titanenstrijd tussen vader en zoon inmiddels verfilmd als televisieserie (1971) én als speelfilm (1997) en werd het in 2010 ook nog als toneelstuk op de planken gebracht? Het verhaal, met de talrijke emotionele momenten tussen vader en zoon, zal daar de belangrijkste reden voor zijn. Maar ook de locatie, het Rotterdam in de periode tussen de beide wereldoorlogen, en het korte, afgemeten taalgebruik dat Bordewijk hier hanteert dragen bij aan de beleving van de lezer. Het verhaal krijgt daardoor een enigzins sobere, ‘strenge’ setting. Voeg daarbij de neiging van Bordewijk om de karakters van de belangrijkste personages uit te vergroten tot soms theatrale proporties – de boosaardige doortraptheid van deurwaarder Dreverhaven, het monsterachtige voorkomen en optreden van zijn assistent, de waardigheid van advocaat Stroomkoning, Jacobs patroon - en je hebt de aantrekkingskracht van het verhaal wel benoemd.

Adriaan van Dis is een ideale voorlezer, ik heb dat eerder geschreven (zie dit weblog, 11 oktober 2017). Hij heeft een geweldige intonatie, beschikt over het vermogen de tekst daarmee de juiste inhoudelijke lading mee te geven. Ik heb het gevoel - maar misschien leg ik dat erin - dat hij er plezier in heeft een roman die hem bijzonder dierbaar is op een nieuwe wijze tot leven te brengen. Dat vonden blijkbaar meer luisterlezers, want Van Dis ontving voor zijn vertolking de Luisterboek Award 2016.

Ferdinand Bordewijk
Karakter. Roman van zoon en vader
Luisterboek, voorgelezen en toegelicht door Adriaan van Dis
8 uur en 44 minuten
Atlas Contact (via Storytel)