Met een giraffe van Marseille naar Parijs

Het moet voor veel Fransen die langs de route Marseille – Parijs wonen even slikken zijn geweest, in de weken tussen 20 mei en eind juni 1827. In die periode trekt namelijk een kleine maar opmerkelijke karavaan te voet van de kust van de Middellandse Zee naar de hoofdstad. Ze wordt aangevoerd door een zoöloog op leeftijd, Etienne Geoffroy Saint-Hilaire, de directeur van de Koninklijke tuinen en menagerie in Parijs. Hij verkeert in gezelschap van een jonge Soedanees, Atir, voormalig slaaf en op deze reis dierenverzorger.  Daarnaast is er nog een tweede oppasser, een Egyptenaar. En op veel trajecten worden ze voorafgegaan door lokale gendarmes te paard, die al te nieuwsgierig volk op afstand moeten houden. Op sommige plekken, vooral bij grotere steden, is dat geen overbodige luxe want de emoties dreigen meer dan eens op te lopen. Het hart van de karavaan is namelijk een uit de kluiten gewassen jonge giraffe. Een dier dat niemand in Frankrijk tot dan ooit in het echt heeft gezien, een dier ook waarvan niemand precies begrijpt, zelfs Saint-Hilaire niet, waarom het eruit ziet zoals het eruit ziet.

Zarafa, de giraffe, is een diplomatiek geschenk van de pasja van Egypte aan de Franse koning, Karel X. Dat dit geschenk in goede gezondheid in Parijs zal arriveren is dan ook van groot belang. Vandaar de oppassers die gewend zijn voor giraffes te zorgen, en vandaar ook de hooggeplaatste ambtenaar die de eindverantwoordelijkheid heeft. Gouverneurs van departementen en burgemeesters langs de route zijn geïnformeerd over het transport, van hen wordt verwacht dat ze een ongehinderde en veilige doortocht mogelijk maken.

Agnita de Ranitz, een Nederlandse die al lange tijd in Frankrijk woont, vertelt met Kom Atir, kom een kleurrijk verhaal. De couleur locale is daarbij niet onbelangrijk. Het imposante, nog grotendeels lege Franse landschap uit het begin van de negentiende eeuw, de verspreid liggende dorpen en stadjes die ieder weer een wereld op zich vormen, de gewichtig doende lokale notabelen en de verraste reacties van de bevolking, bij elkaar ontstaat er een sfeer waardoor je ongewild wordt meegesleept. In dat opzicht heeft het iets weg van het hedendaagse kijken naar de reportages  van de Tour de France: gaat het niet vooral om het landschap? 

Ik hou van dit soort boeken, vederlicht en heerlijk amusant. Voor tussendoor. Leesplezier, heet dat. Dat De Ranitz wat minder sterk is op het punt van de interactie, de dialogen tussen haar personages soms wat houterig overkomen, zij haar in dit geval vergeven. Een plusje noteer ik voor de smaakvolle vormgeving van het boek, en het juweel van een omslag. En voor de verantwoording, waarin ze keurig haar bronnen presenteert.

Twee jaar na verschijnen van Kom Atir, kom en net vóór de Vermeertentoonstelling organiseerde het Rijksmuseum een mooie tentoonstelling over Clara, het nijlpaard dat in 1740 door een kapitein van de VOC van Bengalen naar Amsterdam werd verscheept, en waar hij vervolgens jarenlang Europa mee rondtrok. Een kermisattractie, kijken tegen betaling. De Ranitz, vermoedelijk enthousiast geworden door het succes van haar eersteling, wijdde ook aan Clara een documentaire roman. Die is niet onaardig om te lezen, maar de spontaniteit van haar eerste boek ontbreekt daarin voor mijn gevoel. Bovendien heeft ze, wellicht om de wat monotone herhaling van het steeds weer tentoonstellen te doorbreken, een liefdesgeschiedenis door het verhaal geweven: de VOC-kapitein wordt verliefd op een mooie Groningse adellijke dame, de vrouw van wie hij de nog jonge Clara ooit kocht in Bengalen – toen zij nog de echtgenote was van de lokale gouverneur van de VOC. Dat mag een speelse toevoeging zijn, maar overtuigt mij niet.

En voor wie het allemaal eens zelf wil beleven? De route van de giraffe volgen? Daarvoor heeft De Ranitz inmiddels een tour opgezet, genaamd In de voetsporen van Zarafa. Je reist dan, met de auto, langs de wegen die Zarafa aflegde, logeert in chambres d’hôtes van voornamelijk Nederlanders en Vlamingen en treft bij de avondmaaltijd misschien wel gelijkgestemden. Een mooi initiatief, maar ik betwijfel of Napoleon Bonaparte, met zijn befaamde Route Napoleon, het straks moet afleggen tegen een giraffe.

Agnita de Ranitz / Kom Atir, kom / 348 blz / Uitgeverij De Brouwerij, 2020

Agnita de Ranitz / Clara. De eerste neushoorn in Nederland / 250 blz / Uitgeverij De Brouwerij, 2022