De markiezin in Den Haag

Het valt goed te begrijpen dat Hella Haasse een vervolg op Les liaisons dangereuses heeft willen schrijven, de beroemde Franse roman  uit 1782 die een haarscherp beeld schetst van de losbandige uitwassen in het Frankrijk van die dagen (zie dit blog, 2 februari jongstleden). Met haar passie voor de Franse cultuur en literatuur zou je dat oneerbiedig een thuiswedstrijd kunnen noemen. Maar desondanks heeft ze getwijfeld, zich afgevraagd of ze wel mocht toegeven aan die verleiding. Al na enkele bladzijden laat ze dat aan de lezer weten: ‘Is het geoorloofd een door een andere schrijver geschapen personage opnieuw te gebruiken? Mag men onderbroken contouren doortrekken, kleur invullen waar plekken wit de verbeelding prikkelen, of intrigerende schaduwen doorzichtig maken? Het is niet mijn bedoeling u te veranderen, mevrouw. Eigenlijk zou ik door mijn benadering willen aantonen, hoezeer men bij de interpretatie van uw persoon tot in mijn tijd is blijven steken in stereotypen.‘ Degene die Haasse hier aanspreekt is de markiezin de Merteuil, de vrouwelijke hoofdpersoon uit de roman van Pierre Ambroise François Choderlos de Laclos. Het aardige van Haasses Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven is dat het net als de roman waarvan het een sequel is een roman in brieven is. In dit geval gewisseld tussen Haasse en de markiezin. Tussen het heden en de achttiende eeuw.

Haasse heeft dus een missie, zoals ze in het citaat hierboven aangeeft. En die bestaat eruit dat ze het personage van de markiezin meer diepgang wil geven dan de meeste lezers, literatuurwetenschappers en critici haar toebedelen. Ze wordt meestal gezien als een flat character, een toonbeeld van egoïsme en genotzucht. maar Haasse is van mening dat daar wel iets op aan te merken valt. De term ‘thuiswedstrijd’, die ik hierboven gebruikte, heeft trouwens ook betrekking op de locatie van Haasses avontuur. Aan het slot van Liaisons, na de dood van haar tegenspeler en gewezen minnaar de vicomte de Valmont, ontvlucht de markiezin Parijs en haar schuldeisers, ‘richting Holland zoals men zegt’, aldus Laclos. Haasse vermoedt dat Den Haag de eindbestemming had kunnen zijn en stelt zich voor dat de markiezin bij haar om de hoek woont, in een imaginair buitenhuis aan de Daal-en-Bergse Laan in het zuiden van Den Haag. Dat denkbeeldige landhuis geeft Haasse de naam Valmont, tegelijk een verwijzing naar de vicomte en een spitsvondige woordspeling op de naam van de straat.

Haasse en de markiezin wisselen dertien brieven met elkaar. Ik las Liaisons kortgeleden, dat was ook de aanleiding om dit boek te lezen. Daardoor zat het verhaal nog vrij levendig in mijn hoofd, waardoor ik Haasse echt kon lezen als een vervolg. Is dat niet het geval, heb je de prequel langer geleden of zelfs niet gelezen, wordt het boek ontoegankelijker en taaier, is mijn inschatting. Het is namelijk geen lichte kost. Zo speels als het op stoom komt, de eerste handvol brieven over en weer, zo serieus is het daarna. Haasse gaat op zoek naar de motieven van Laclos om zijn markiezin te scheppen zoals hij dat heeft gedaan, en naar de verantwoording van haar karakter en daden. Ze is daarin vindingrijk, denkt out-of-the-box zoals dat tegenwoordig heet. Plaatst het in de juiste culturele en literaire context, ziet verrassende verbanden. Het zal voor de liefhebber van het werk van Haasse geen verrassing zijn dat de naam Belle van Zuylen meer dan eens voorbijkomt. Maar het opduiken van Betje Wolf en Aagje Deken had ik niet zien aankomen. Dat zijn dan de lichtvoetige momenten in een verhaal dat soms iets teveel de toon heeft van een college literatuurgeschiedenis. 

Een gevaarlijke verhouding verscheen in 1976, ruim voor de befaamde verfilming van Liaisons uit 1988 met in de hoofdrollen Glenn Close en John Malkovich. Maar kijkend naar de cover van de door mij gelezen editie, de vijfde druk uit 2005, kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat het prachtige portret van Catherine Bégon door Jean-Etienne Liotard – een tijdgenoot van de markiezin – is gekozen omdat ze wel erg doet denken aan de jonge Glenn Close. Of zie ik nu spoken? 

Hella S. Haasse / Een gevaarlijke verhouding of Daal-en-Bergse brieven / 202 blz / Quenrido, 2005