De titel De Grafdelvers is goed gekozen. De direct betrokkenen zouden immers, bewust of onbewust, het laatste restje parlementaire democratie in Duitsland voor lange tijd begraven. Die parlementaire democratie was sinds de Eerste Wereldoorlog, die door Duitsland was verloren én die het einde betekende van het Keizerrijk, chaotisch te noemen. Kabinetten volgden elkaar in rap tempo op. Veel Duitsers geloofden er niet echt meer in en namen hun toevlucht tot de partijen op de flanken, zoals de communisten en de nationaalsocialisten, de NSDAP. Deze beide partijen beschikten over paramilitaire knokploegen, waarmee de politieke meningsverschillen in toenemende mate op straat werden uitgevochten. De SA, de Sturmabteilung van de nationaalsocialisten, beschikte begin 1933 zelfs over 400.000 manschappen en was daarmee groter dan het Duitse leger, de Reichswehr.
De ouverture tot Hitler’s opmars speelt zich af op 6 november 1932. Bij de Rijksdagverkiezingen op die dag verliezen de partijen die trouw zijn aan de republiek. De kanselier, Franz von Papen, dient bij rijkspresident Paul von Hindenburg het ontslag van zijn regering in. Ofschoon het Duitse bedrijfsleven bij Von Hindenburg bepleit om Hitler tot kanselier te benoemen, gaat deze in eerste instantie niet verder dan Hitler te vragen een parlementaire meerderheid te zoeken die hem tot kanselier wil benoemen. Hitler, die de politieke verhoudingen wellicht beter aanvoelt dan de hoogbejaarde president, weigert dat. Daarop wordt op 2 december een regering gevormd onder leiding van Kurt von Schleicher, een oud-generaal. Een regering zonder de nationaalsocialisten.
Wat dan volgt is een ijzingwekkend staaltje politiek gemarchandeer. Binnen acht weken weet Hitler, met hulp van de carrièrepoliticus von Papen, enkele grootindustriëlen, zijn ‘eigen’ pers onder leiding van Joseph Goebbels en theatrale massabijeenkomsten de zaak zo’n wending te geven dat Von Hindenburg hem eind januari toch benoemt tot rijkskanselier, nu van een regering waarin de nationaalsocialisten veel van de belangrijke posten innemen.
Door de gekozen opzet biedt De Grafdelvers interessante kijkjes achter de schermen. Een voor mij fascinerende is de machtsstrijd binnen de top van de nationaalsocialisten. Door het uitblijven van een politieke doorbraak bij de elkaar snel opvolgende verkiezingen in de voorgaande jaren is er in de loop van 1932 in de NSDAP weerstand ontstaan tegen de alleenheerschappij van Hitler. Dat de partijkas door deze situatie leeg is en de partij hoge schulden heeft maakt die situatie extra précair. Gregor Strasser, een nazi van het eerste uur, leidt die protesten. Het gevaar dat de partij zal imploderen wanneer ook nu weer resultaten uitblijven is niet denkbeeldig. Tijdens de beschreven wintermaanden neutraliseert Hitler zijn voormalige kameraad, met hulp van Göring en Goebbels. Dat zal een tijdelijke oplossing blijken want op 30 juni 1934, tijdens de Nacht van de lange messen, laat hij hem door de SS vermoorden.
Verbijsterend is ook dat de top van de NSDAP zo smal is. Alles wordt in deze maanden besloten door Hitler, die daarbij soms maar lang niet altijd de adviezen van Goebbels en Hermann Göring volgt. Bij beraadslagingen van deze top lopen de emoties, vooral die van Hitler, soms hoog op. Er is ook uitsluitend een plan A, als dat niet zou lukken is er geen alternatief scenario voorhanden.
Het overgrote deel van de gebeurtenissen speelt zich af in de rijkskanselarij en enkele ministeries in het centrum van Berlijn, op een gebied van hooguit een vierkante kilometer. Maar Barth en Friederichs gunnen ons ook een blik op het dagelijkse leven in het andere Berlijn. Door de ogen van enkele buitenlandse journalisten die in verband met de ontwikkelingen door hun kranten naar de Duitse hoofdstad zijn afgevaardigd leren we die kant van de stad kennen. Hun beschrijvingen van de armoede en de leefomstandigheden in de arbeiderswijken zijn hemeltergend. Het resultaat van een wereldwijde economische crisis en de uitputtende herstelbetalingen van de Eerste Wereldoorlog, maar ook van een al jaren falende interne politiek.
De hoofdrolspelers zo nauw op de huid volgend, kon ik mij niet aan de indruk onttrekken dat de marge tussen slagen en niet slagen voor Hitler heel klein is geweest, dat vooral het gebrek aan eenheid bij de andere partijen de weg voor hem vrijmaakte. Als de communisten iets minder strak hadden vastgehouden aan hun principes, als de socialisten iets minder met zichzelf bezig waren geweest, als Von Papen en enkele andere leiders iets minder hun eigen loopbaan en iets meer het landsbelang voorop hadden gesteld, dan had het zomaar anders kunnen lopen ….
De rijkspresident, Paul von Hindenburg, de succesvolle veldmaarschalk uit de Eerste Wereldoorlog, zet uiteindelijk met tegenzin zijn handtekening onder de benoeming van Hitler tot rijkskanselier. Hij ziet niets in dat ‘korporaaltje’. Hij is ervan overtuigd dat diens regering snel zal vallen. Maar die inschatting houdt geen rekening met de doortrapte meedogenloosheid van Hitler en zijn partijtop, iets wat hen onderscheidt van de brave politici in de voorgaande kabinetten. Binnen anderhalf jaar zullen de nazi’s het parlement bij decreet uitschakelen en alle macht naar zich toetrekken. Zelfs de functie van rijkspresident. Want als Von Hindenburg in de zomer van 1934 overlijdt, trekt Hitler die functie eenvoudigweg naar zich toe. Dat kan hij, met zijn dictatoriale volmachten.
Rüdiger Barth & Hauke Friederichs
De grafdelvers. De laatste winter van de Weimarrepubliek
Vertaald uit het Duits door Sylvia Wevers
430 blz
Hollands Diep