De oude koning

De vader van Arno Geiger woont in een door hemzelf gebouwd huis in een dorpje in Voralberg. De lucht is er schoon, het uitzicht op de bergen indrukwekkend en heel in de verte kan hij bij helder weer de schittering van de Bodensee zien. Hij woont daar al zijn hele leven, sinds hij kort na de oorlog na een wekenlange, barre voettocht door Russisch gebied terugkeerde is hij er nooit meer weggegaan. Hij was er in dienst van de gemeente, kende er iedereen en iedereen kende hem. En toch, wanneer Geiger na een dag mantelzorg in de keuken wat aantekeningen maakt, lezen we het volgende:

"Dan komt hij naar mij toe, in de keuken, en doet alsof hij toekijkt hoe ik zit te schrijven. Maar vanuit mijn ooghoeken merk ik dat hij hulp van mij verwacht. 

Ga je niet een beetje tv-kijken?, vraag ik. 

Wat schiet ik daarmee op? 

Nou ja, wat ontspanning. 

Ik ga liever naar huis. 

Je bent thuis. 

Waar zijn we dan? 

Ik noem straat en huisnummer. 

Nou, ik kan hier nooit vaak geweest zijn. 

Je hebt het huis aan het einde van de jaren vijftig gebouwd en sindsdien woon je hier. 

Hij vertrekt zijn gezicht. De informatie die hij zojuist gekregen heeft, lijkt hem niet tevreden te stellen. Hij krabt in zijn hals: Ik geloof je, maar niet zonder meer. En nu wil ik naar huis.”

Het duurde even voor de kinderen van de oude Geiger doorhadden dat hun vader leed aan beginnende dementie. Hij was altijd een uitgesproken man geweest, die precies deed waar hij zin in had en het vooral op zijn manier deed. Dus in het begin, toen dat soort gedrag wat heftiger leek te worden, meenden zij dat dit een ouderdomsdingetje was. 

Een langzame vorm van dementie kan jaren aanslepen, begrijp ik nu. Een zware last voor iedereen. Geiger woont in Wenen, en spreekt met zijn broers en zussen af dat zijn aandeel in de zorg gaat bestaan uit regelmatige logeerpartijen bij zijn vader. Voor zijn planning het handigst, maar het biedt ook de gelegenheid zijn vader in wat meer rust mee te maken en te doorgronden wat dementie nu doet met de patiënt. En met hemzelf. Want al snel besluit hij zijn indrukken op te schrijven. Hij is tenslotte schrijver.

De oude koning in zijn rijk is een integere, verstilde neerslag van het contact met zijn vader in de jaren van diens gestage achteruitgang. De titel, die een beeld oproept van het zich tergtrekken op het vertrouwde, is mooi gevonden en passend voor de situatie. In het Duits is ie zelfs nog iets mooier.

Arno Geiger / De oude koning in zijn rijk / Vertaald uit het Duits (Der alte König in seinem Exil) door W. Hansen / 189 blz / De Bezige Bij, 2012

Vastberaden vrouwen

Vanaf de omslag van dit boek kijkt ze je aan: een jonge vrouw in een opklapbare stoel. Het is geen bekend gezicht, en ook haar naam zal niet snel bellen doen rinkelen: Lili Veenman. De foto is gemaakt op de set van de speelfilm Mira, ergens in 1970. Een Nederlandse film onder regie van haar echtgenoot Fons Rademakers. Lili Veenman was bij die productie de scriptgirl. Een heel belangrijke maar soms wat ondergewaardeerde functie. Ze had haar sporen er al mee verdiend, onder andere in La dolce vita onder Federico Fellini. En ze zou, wat onderzoek achteraf duidelijk heeft gemaakt, een uiterst belangrijke rol spelen voor het oeuvre van Rademakers. Niet alleen als scriptgirl, maar ook in de totstandkoming van de draaiboeken. Dat vak beheerste ze als geen ander. En toch kennen we allemaal de naam Fons Rademakers, en is Lili Veenman een grote onbekende. ‘De vrouw in de schaduw’. Jutta Chorus wijdde aan dat verschijnsel een hoogst inspirerend boek.  

Je zou Alma’s dochters. Vijf levens in de schaduw een groepsbiografie kunnen noemen. Een biografie van vijf vrouwen, uit één familie, teruggaand in de tijd tot eind negentiende eeuw. Jutta Chorus, onder andere bekend van haar biografie uit 2013 over voormalig koningin Beatrix, raakte voor dit project getriggerd tijdens een bezoek aan de inmiddels 92-jarige Lili Veenman. Die ‘moest nog ergens een koffertje hebben liggen’ met daarin het familiearchief. Maar dat was zoek. Flink graven bracht het boven water, een dagje lezen deed Chorus zich realiseren dat ze een heel bijzonder verhaal in handen had. Vijf opmerkelijke levens, maar tegelijkertijd levens waar niet het volledige potentieel van was benut. Soms omdat de maatschappij dat nog niet toestond, soms uit misplaatste bescheidenheid, en een enkele keer door horkerig gedrag van …. ja, een man. 

Chorus vangt haar verhaal aan in 1875, wanneer de 22-jarige Alma Bimmermann arriveert in de haven van Batavia. Alma verwacht op de kade haar kersverse echtgenoot te zien, met wie ze voor haar vertrek uit Nederland met de handschoen is getrouwd. Maar in plaats daarvan wordt ze opgewacht door enkele somber kijkende heren die haar informeren dat haar echtgenoot enkele weken eerder is bezweken aan de cholera. Ze bieden aan haar terugreis te regelen, maar in een opwelling besluit Alma te blijven. Zelf een leven op te bouwen. Voor een vrouw alleen in het Nederlands-Indië van die dagen is dat niet eenvoudig, maar ze slaagt. Is gouvernante, onderwijzeres, onder andere voor de kinderen van de sultan van Yogyakarta. Ontmoet na enkele jaren een houtvester – die later hoogleraar in Wageningen zal worden – en sticht een gezin. Raakt betrokken bij de beweging voor de vrouwenemancipatie, schrijft zelfs populaire romans over het leven van vrouwen in de kolonie. Het koffertje van Lili met het familiearchief blijkt voor Chorus een goudmijn.

Voor Alma’s in 1882 geboren dochter Elly is het leven minder aangenaam. Ze trouwt in Indië met een foute man, ervaart het huwelijk met hem als een hel en belandt in depressies. Wanneer haar echtgenoot haar en de kinderen verlaat, blijkt wat de Nederlands-Indische maatschappij al snel doet met vrouwen in haar situatie: haar de mislukking van het huwelijk verwijten, terwijl de man daar in zijn verdere leven noch loopbaan merkbare schade van ondervindt.

Met Elly’s dochter Sylvia, geboren in 1907, de derde generatie, zijn we aanbeland bij het zwaartepunt van Chorus’ verhaal. Het lijkt alsof Sylvia de ondernemingszin en de vastberadenheid van haar oma Alma heeft geërfd. In 1952 koopt zij samen met haar levenspartner Guus Hiltermann – beter bekend als G.B.J. – en gebruikmakend van de erfenis van haar inmiddels overleden moeder en grootmoeder, het noodlijdende weekblad de Haagsche Post. De toekomst van het blad heeft zij strak voor ogen. Dagelijks knipt zij uit een reeks internationale kranten de artikelen die haar en haar redacteuren tot voorbeeld moeten strekken. Het oubollige karakter van het blad maakt al snel plaats voor een frisse benadering: nieuwe onderwerpen, een mensgerichte focus en vooral ‘boven op het nieuws zitten’ brengen de Haagse Post – nu zonder ‘sch’ – binnen een jaar een verdrievoudiging van het aantal abonnees en zetten een trend in Nederland. Als Sylvia tijdens een tripje naar Parijs jonge Fransen ziet lopen met het blad l’Express nonchalant in de zak van hun colbert, beseft ze dat ze daar onbewust naar streeft voor haar eigen blad.

De nieuwe redacteuren die door haar worden aangezocht zijn jong en vol bravoure. Peter Brusse, John Jansen van Galen, Armando, Cherry Duyns, Remco Campert als Parijse correspondent om er een handvol te noemen. Zelf is Sylvia formeel chef van de kunstredactie, maar in de praktijk heeft zij de dagelijkse leiding van het blad, van de te varen koers tot aan de opmaak. Guus Hiltermann vertoont zich nooit op de redactie maar schrijft thuis, in zijn chique grachtenpand, elke week het hoofdartikel voor de voorpagina. Een vaak wat belerend stuk waarin hij in vogelvlucht ‘de toestand in de wereld’ beschouwt. Dat is ook de titel van de bijdrage, die hij later eveneens op radio en televisie zal hebben. Hiltermann ontvangt iedere week thuis de proef van het blad zodra die is gezet. Het zetsel van zijn eigen artikel controleert hij minutieus, de rest van het blad bladert hij vluchtig door. 

Sylvia maakt dus het blad, maar in het colofon staat Hiltermann genoemd als ‘eigenaar, directeur en hoofdredacteur’. Dat heeft hij tevens op zijn visitekaartje laten zetten, zo zal hij ook de geschiedenis ingaan. Aantoonbaar onjuist, maar hij komt ermee weg. Hoe dat op persoonlijk vlak tussen Sylvia en Hiltermann wordt gevoeld is niet duidelijk, maar de maatschappelijke conventie van die jaren maakt dat vrijwel niemand daar aanstoot aan neemt. Het is de tijd dat vrouwen formeel niet al te veel rechten kunnen doen gelden, voor financiële zaken bijvoorbeeld is altijd de goedkeuring en handtekening van de echtgenoot vereist. Nu is Hiltermann wel een extreem voorbeeld als het gaat om de bevoorrechtte positie van de man. Ook op andere vlakken, en ook heel persoonlijke, drukt hij Sylvia in de schaduw. Op basis van gesprekken met betrokkenen, waaronder Sylvia’s dochter Lili Veerman, én de inhoud van het inmiddels befaamde koffertje, fakkelt Chorus hem dan ook volledig af.

In 1919 hebben vrouwen het recht verworven om te stemmen. Op zich een vooruitgang, maar het aannemen van de wet activeerde ook de rabiate tegenstanders. Zo verkondigden pastoors graag dat Paus Leo XIII had gezegd dat ‘de vrouw hare man onderdanig is’. Opeenvolgende kabinetten, waarin de confessionelen de meerderheid hadden, namen wetten aan die de vrouw terugjoeg naar het aanrecht. En in de jaren dertig diende de katholieke minister Romme een wetsontwerp in waarbij het voor alle gehuwde vrouwen verboden werd buitenshuis te werken. Het voorstel werd weliswaar door de Hooge Raad van de Arbeid verworpen, maar het tekent een algemeen gevoelen bij een groot deel van de bevolking ten aanzien van de positie van de vrouw.

Door in de levens van vijf vrouwen te duiken – één verrassende moet u zelf nog maar ontdekken – geeft Chorus ons een boeiend beeld van de manieren waarop vrouwen die méér wilden dan het aanrecht hun ambities poogden te realiseren. En juist deze vrouwen bieden, mede door de sociale kringen waarin zij zich bewogen, door middel van hun biografieën ook nog eens een interessant tijdsbeeld.

Jutta Chorus / Alma’s dochters. Vijf levens in de schaduw / 334 blz / Uitgeverij Pluim, 2022

De Wadden: Een geschiedenis

Mathijs Deen en het Waddengebied zijn zo´n beetje met elkaar vergroeid, mag je zeggen. In het bijzonder met Vlieland, waar het gezin Deen begin jaren zeventig voor het eerst met vakantie kwam. Op advies van de huisarts. Vanwege de gezonde lucht, die heilzaam zou uitwerken op de longaandoening van Deens oudste broer. Dat bleek inderdaad het geval. Nog heilzamer, maar dan tussen de oren, bleek Vlieland te zijn voor vader Deen. Een wat teruggetrokken man, gewend aan het bosrijke, besloten landschap rondom Hengelo, allergisch voor alles wat zijn dagelijkse routine verstoorde. Maar op Vlieland, onder de eindeloze hemel en de weidse vergezichten, werd hij zowaar vrolijk. Dus werd de zomervakantie voortaan op dat eiland doorgebracht. 

Voor Deen breidde de liefde voor Vlieland zich door de jaren heen uit tot een aangename verhouding met het hele Waddengebied. Voor De Wadden. Een geschiedenis, dat al in 2013 verscheen, bereisde hij opnieuw het gehele gebied, sprake met bewoners en kenners, bestudeerde de woelige geschiedenis. En overgoot dat alles met zijn liefde voor en inzicht in de Wadden en alles wat daar bij hoort. Met als resultaat een boek dat recht doet aan het bijzondere karakter ervan.

‘De Wadden zijn in beweging’. Als slogan voor een of ander commercieel product zou ‘in beweging’ positief klinken, maar voor de Wadden is het de harde realiteit. De gehele reeks eilanden, van Texel tot ver in het Duitse gebied, verschoven en verschuiven jaar na jaar op de landkaart. Dat was al zo in de Romeinse tijd, Deens startpunt. De mooi in het uniform gestoken legionairs bewaakten vanuit stevige forten hun noordelijke grens, die wij nu de Limes noemen. Op de kaart een horizontale lijn, zo ongeveer van Katwijk tot aan Nijmegen. Daarboven kwamen ze wel eens, probeerden het gebied ook te beheersen. Maar wanneer je gewend bent aan het heldere water van de Middellandse Zee is het moeilijk om iets moois te voelen bij de donkere moddervlakten die het midden houden tussen eilanden en zandbanken. Die ook nog eens steeds op een andere plek liggen dan je dacht.

Via de vroege Middeleeuwen en het ontstaan van de Friese terpencultuur, de handelsplek Dorestad en de streek Westergo, een gouw behorend bij het Frankische Rijk, bereiken we het jaar 1170. Een vliegende storm die later de naam Allerheiligenvloed zou krijgen hield stevig huis in het gebied: Texel kwam los van het vasteland, de binnenzee die wij nu Waddenzee noemen kreeg haar vroegste vorm.      

Die stormen zouden in de eeuwen daarna de momenten blijven waarop de eilandbewoners en andere betrokkenen zich hun kwetsbaarheid realiseerden. Zo gingen op Kerstavond 1593 tijdens een vliegende storm meer dan veertig koopvaardijschepen verloren die op de rede van Texel voor anker lagen. Een gevoelige klap voor de verzekeraars, waaronder de Amsterdamse dichter-koopman Roemer Pietersz Visscher. Om dit nooit meer te vergeten, gaf hij zijn dochtertje dat enkele maanden later werd geboren de voornamen Maria Tesselschade. Zij zou een bekende kunstenaar worden – dichteres, zangeres, glasgraveur – waardoor haar opmerkelijke tweede voornaam doorleeft in de Nederlandse geschiedenis. Al zal niet iedereen bekend zijn met de herkomst ervan.

Wie ook heel sterk met zijn neus op de wisselingen van het lot werd geduwd was een Ierse edelman, Donough MacCarthy, de vierde graaf van ClanCarty.  Als aanhanger van de Engelse koning James II werden hem na de overwinning van stadhouder-koning Willem III in 1689 zijn titels afgenomen en moest hij wijken. In 1706 kocht hij het eilandje Rottumeroog, een puist van net tien vierkante kilometer, en ging er wonen met zijn gezin. Zijn overenthousiaste maar onvoorspelbare gedrag leverde hem in de regio de bijnaam Malle Graaf op. In de Kerstvloed van 1717 dreigde zijn huis te worden overspoeld door het water en moest hij met zijn gezin – zijn vrouw stond op punt van bevallen – hals over kop vluchten naar een naburige terp. 

Met dergelijke kleine en grotere anekdotes en verhalen staat De Wadden vol. Over de walvisvaart, en de kapitein die voor de kust van Groenland overleed en wiens stoffelijk overschot in zijn kist op sterke drank werd geconserveerd. Of over de jonge Jac. P. Thijsse, die in 1889 hoofd van de Franse school op Texel werd, en op dat eiland werd gegrepen door de bijzondere natuur. Of hoe de Engelse minister van Marine in 1914 Ameland wilde bezetten, om het zo om te vormen tot een voorpost tegen de krachtige Duitse zeevloot. Dat ging niet door, die Engelse minister bleek iets te voortvarend. Zijn naam was Winston Churchill. 

De toerist vormt het einde van Deens verhaal over het Waddengebied. De massaliteit die het toerisme met zich meebrengt vormt potentieel een bedreiging. De lokale overheden zijn zich dat terdege bewust en proberen daarop te anticiperen, gebruikmakend van de voordelen die er ook zijn: de inkomsten, de acceptatie van maatregelen ter bescherming van de natuur, besef bij een grote groep van de bijzondere geschiedenis van het gebied.

En Mathijs Deen? Voor hem is het Waddengebied sinds hij zich op het schrijven heeft toegelegd een belangrijke inspiratiebron. Na De Wadden publiceerde hij een roman die er zich afspeelt, Onder de mensen. En hij is zelfs begonnen aan een reeks thrillers waarvan zojuist het tweede deel, De duiker, is verschenen. Het Waddengebied, maar nu als sfeervolle setting voor spannende verhalen. Je ziet de verfilming, à la Inspector Morse, al voor je.

Mathijs Deen / De Wadden. Een geschiedenis / Luisterboek, voorgelezen door de auteur /  8 uur en 45 minuten / Thomas Rap, via Storytel

Gedurfde denkers

Hij legde de weg tussen Weimar en Jena het liefst af te paard. Of, bij mooi weer en wanneer hij tijd had, te voet. Voelde zich dan op het zandpad, de geuren van het bos en de weidegronden opsnuivend, een met de natuur. Een man die de middelbare leeftijd naderde, een beginnend buikje had maar stevig doorstapte. In Weimar speelde het belangrijkste deel van zijn werkzame leven zich af. Hij was er als Geheimrat in dienst van de hertog van Saksen-Weimar. Bewoonde er, met zijn minnares Christiane Vulpius en hun zoon August, een kapitaal pand aan het Frauenplan. En bezat een tuinhuisje in het park, waar hij zich graag terugtrok om te schrijven. Maar in het nabijgelegen universiteitsstadje Jena, dat deel uitmaakte van het hertogdom, dáár gebeurde het in deze dagen. Daar was een handvol jonge academici samengekomen om te werken aan wat je zou kunnen noemen een nieuw systeem van filosofie. Een nieuwe manier van tegen de wereld aankijken. En dat wilde hij meebeleven.

We hebben het vanzelfsprekend over Johann Wolfgang von Goethe, de grote Duitse dichter en romanschrijver. Zo omstreeks 1795, toen de eerste intellectuele rimpelingen aan de anders zo gezapige universiteit in Jena merkbaar werden, was hij vijfenveertig. Twee decennia eerder had hij zijn eigen literaire loopbaan gelanceerd door de publicatie van de brievenroman Das Leiden des junge Werthers, een boek dat uitgroeide tot een Europese hype en hemzelf een heldenstatus opleverde. Vooral bij jongere generaties. Dus ook bij die jonge talenten die Jena al binnendruppelden.

Lezen over Duitse filosofie wil nog wel eens een ietwat vermoeiende bezigheid zijn. Dat is beslist niet het geval bij Andrea Wulf in haar boek Rebelse genieën. De eerste romantici en de uitvinding van het ik. Wulf beschrijft namelijk niet alleen beknopt en helder de ideeën en theorieën van het groepje, maar ook hun karakters en hun persoonlijke levens. Het blijkt een mix te zijn van diepe denkers en filosofische waaghalzen, als groep bij elkaar gehouden door een gezamenlijk streven het leven van de mensheid vrijer te maken, te ontdoen van al die dogma’s die soms al eeuwen mensen onder de knoet hielden. De revolutie in Frankrijk had hen laten zien dat je als massa, en vervolgens ook als staatsbestuur, vrijheid kon bewerkstelligen. In hun ogen zou ieder individu zo’n zelfde proces, maar dan geweldloos,  ook voor zichzelf kunnen organiseren. Door te laten zien wie nu die rebelse genieën als persoon waren, en de onderlinge chemie te beschrijven, of het soms ontbreken daarvan, maakt Wulf inzichtelijk waarom de beweging in Jena zo’n kracht had, maar ook waarom zij al na zo’n tien jaar aan haar eigen schoonheid ten onder ging. 

Ze waren jong, die nieuwe hoogleraren aan de universiteit van Jena. Johann Gottlieb Fichte beet de spits af, in mei 1794. Hij was toen 32 jaar. Zijn rijlaarzen nog aan, een zweep onder de arm, liet hij zijn gehoor alle hoeken van de collegezaal zien. Hij bezwoer de honderden studenten en andere belangstellenden dat ‘het ik’ vóór alles kwam. Het individu was z’n eigen baas, was aan niemand dan zichzelf verantwoording schuldig. Pas na de vaststelling van wat ‘het ik’ inhield, was het mogelijk de rest van de wereld, de maatschappij, in te tekenen. Dat was ‘het niet-ik’. Het is voor ons misschien moeilijk om het gewicht van dit denkbeeld in te schatten, maar de zaal werd voor Fichte’s ogen afgebroken. Studenten uit heel Europa trokken vervolgens naar Jena. De mens als basismodule van de maatschappij, dat wilden ze uit de mond van de grote filosoof zelf horen!

Kon het heftiger? Jazeker! Vier jaar later betrad de 23-jarige Friedrich Schelling het spreekgestoelte in de collegezaal in Jena. Voortbouwend op Fichte hield hij zijn toehoorders voor hoe ‘het ik’ en ‘het niet-ik’ konden worden samengebracht, als eenheid een overkoepelende wereldbeschouwing konden zijn. De mens, de natuur, de maatschappij: alles nauw aan elkaar gelinkt, alles bezield door één gedachte. Het basisuitgangspunt van de stroming die de Romantiek zou gaan heten.

Hoe was het mogelijk dat de kleine universiteit in het toch wat provinciale Jena deze vrijheid van denken en spreken bood – waar ook daadwerkelijk behoefte aan bleek te bestaan?  Het antwoord ligt in de bestuurscultuur ervan. Vier leden van verschillende takken van het Huis Saksen-Weimar vormden formeel het universiteitsbestuur, maar hadden nooit interesse getoond in het opstellen van een missie of een gelijksoortig document. Toen bij de hertog in Weimar klachten binnenkwamen over de vrijheden die de jonge hoogleraren zich veroorloofden, wist Karel August niet anders dan ad hoc te reageren: hij belastte zijn Geheimrat met het probleem. Deze, Goethe, wist van de hoed en de rand. Zat er tot over zijn oren in, om het zo te zeggen.

De Jena-kring bestond niet uitsluitend uit filosofen. En, opmerkelijk in die tijd, niet alleen uit mannen. Caroline Böhmer-Schlegel-Schelling, een eigengereide, hoogst intelligente dame, is te beschouwen als het werkpaard én het intellectuele geweten van de groep. Samen met haar tweede echtgenoot August Wilhelm Schlegel vertaalde zij voor het eerst Shakespeare in het Duits, en zonder haar inbreng als redacteur was het tijdschrift dat de groep opzette, Athenaeum, nooit verschenen. Haar huis in Jena vormde ook jarenlang een informele salon.  

De jong gestorven dichter Novalis, de linguïst Wilhelm von Humboldt, diens jongere broer de wetenschapper en ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt – over wie Andrea Wulf in 2017 de biografie De uitvinder van de natuur publiceerde -, ze passeren allemaal. Wonend en werkend in Jena, of als regelmatige bezoeker. De toneelschrijver en dichter Friedrich von Schiller had een wat problematische band met de groep. Ruzies moesten met enige regelmaat door zijn boezemvriend, de diplomaat Goethe, worden bijgelegd. 

Voor deze laatste was het wereldbeeld van de jonge filosofen met de bijdrage door Schelling af. Dat alles in de wereld met elkaar in verband stond, en ook nog eens bezield was, sloot heel natuurlijk aan bij zijn eigen zienswijze. Hij voelde zich weliswaar in de eerste plaats literator, maar had zijn hele leven al interesse gehad voor de empirische natuurwetenschappen. Wanneer Alexander von Humboldt in Jena was, doken beide mannen het anatomisch theater in om tot diep in de nacht in dieren te snijden, te prikken, te elektrocuteren. Of leerde Goethe de kunst van het hoogtemeten, door met een barometer een heuvel op te wandelen. ‘Onze kleine academie’, noemde hij het geheel aan denken en doen in deze jaren in Jena liefkozend. 

Van de Jena-kring is fysiek weinig bewaard gebleven. Maar haar erfenis op papier is groot, in de hoofden van de generaties die na hen kwamen wellicht nog groter. Zelf vind ik het altijd heel verleidelijk om, wanneer voor onze vakantiebestemming de route door het midden van Duitsland voert, een stopje in te plannen in Weimar. Het ligt maar een paar kilometer van de Autobahn, het is klein en dus beloopbaar. En het huis van Goethe aan het Frauenplan is er nog, onaangetast. De mooiste tijdcapsule die ik ken.

Andrea Wulf / Rebelse genieën. De eerste romantici en de uitvinding van het ik / Vertaald uit het Engels door Fennie Steenhuis, Nannie de Nijs Bik-Plasman en Mijke van Leersum / 586 blz / Atlas Contact, 2022

Slavenmarkt Zanzibar

Op 1 juli aanstaande gaat in heel Nederland het Herdenkingsjaar Slavernijverleden van start. Juist op die datum omdat het dan 150 jaar geleden is – 1873 - dat in ons land een einde kwam aan de slavernij. De eigenlijke afschaffing ervan vond tien jaar eerder plaats, in 1863. Maar omdat de wet bepaalde dat er ter financiële compensatie van slavenhouders een overgangsperiode van tien jaar zou gelden waarin slaafgemaakten nog steeds voor hun eigenaren moesten werken, wordt 1873 aangehouden als de datum waarop de afschaffing daadwerkelijk en definitief was. 

De website van de rijksoverheid noemt het slavernijverleden ‘een zeer pijnlijk, belangrijk en tot voor kort onderbelicht onderdeel van onze gedeelde geschiedenis’. Dat die pijn, of in ieder geval een grote betrokkenheid, er vooral bij nazaten en andere belanghebbenden nog steeds is werd rond de jaarwisseling nog eens aangetoond door de reacties op de nogal eenzelvige wijze waarop het kabinet formeel en in het openbaar excuses meende te moeten aanbieden. Daarmee creëer je geen wij-gevoel. Om juist dát te bereiken, en dat wil het kabinet toch graag, zou je wellicht kunnen overwegen van 1 juli een nationale feestdag te maken? Onder de al in gebruik zijnde benaming Keti Koti, Surinaams voor de ketenen gebroken? En als dat in ons koopmansland stuit op financiële bezwaren, offeren we gewoon eens een van de vele christelijke feestdagen op. De maatschappij verandert, dus de doelgroep voor de feestdagen ook, denk ik dan maar. 

Het leek me aardig om in dit blog tot 1 juli nu en dan iets te schrijven over opmerkelijke boeken over slavernij. Niet de algemene en soms wat obligate historische overzichten, maar juist die welke vanuit een ander perspectief iets substantieels toevoegen aan ons beeld. Als eerste het zojuist verschenen boek De Zanzibardriehoek van Martin Bossenbroek. 

Historische studies zijn slechts heel af en toe bestsellers. Bossenbroek lijkt echter de uitzondering op die regel te zijn, zeker sinds zijn in 2012 verschenen studie over de Boerenoorlog. Een van de verklaringen voor dat succes zal de toegankelijkheid en leesbaarheid van zijn werk zijn. Hij verkrijgt die door het historische verhaal te vertellen door de ogen van deelnemers aan en getuigen van de gebeurtenissen. Zo is een van die ‘vertellers’ in De Boerenoorlog de jonge oorlogsverslaggever Winston Churchill. Dat leest al lekker voordat je één woord gelezen hebt, wil ik maar zeggen.

Ook in De Zanzibardriehoek hanteert Bossenbroek dat procedé. De als arts opgeleide Schot John Kirk, van 1866 tot 1886 werkzaam als Brits consul-generaal op het Oost-Afrikaanse eiland Zanzibar, is zijn hoofdpersoon. Kirk staat in nauw contact met Sultan Barghash, hoofd van het sultanaat Zanzibar (hiernaast zijn portret). Ook ontdekkingsreiziger en zendeling David Livingstone, aan wiens jarenlange, slopende expedities op de rivier de Zambezi John Kirk eerder als arts deelnam, speelt een grote rol. Tot slot draagt Henry Morton Stanley, de man die de verloren gewaande Livingstone wist terug te vinden – ‘Dr. Livingstone, I presume?’ – en van alle ontdekkingsreizigers in Afrika de meeste kilometers gemaakt zal hebben, een substantieel deel van het verhaal. 

Zanzibar, dat zelf niet groter is dan zo’n 30 bij 80 kilometer, was van oudsher een gigantische overslaghaven voor producten die aan de oevers van de Indische Oceaan werden verhandeld: Kruidnagels en kokosnoten van het eiland zelf, katoenen stoffen en rijst uit India, dadels, aardewerk en tapijten uit het Midden-Oosten, metaaldraad, geweren, kruit, stoffen en kralen uit Europa en Amerika, ivoor en huiden uit Afrika. En, als uiterst lucratieve handel, slaafgemaakte Afrikanen die vanuit het binnenland in lange karavanen naar het eiland werden gedreven. Bedoeld voor de plantages op Zanzibar zelf en ter export, vooral naar het Midden-Oosten. Die slavenhandel was vrijwel geheel in handen van Arabieren. Livingstone en Stanley stuitten tijdens hun expedities regelmatig op die karavanen, die een mensonterende aanblik boden.

Als Bossenbroek je als lezer iets duidelijk wil maken, is het dat de afschaffing van de slavernij minder eenvoudig was dan het in 1807 leek toen het Britse parlement besloot de slavenhandel in het gehele Empire, en daarmee in een groot deel van de wereld, te verbieden. En een kleine dertig jaar later ook de slavernij zelf. De Britse marine kreeg de taak die verboden te handhaven, waarmee ze vooral op de Atlantische Oceaan successen boekte. Daar zakte de driehoekshandel tussen de Afrikaanse westkust, de Amerika’s en Europa al snel merkbaar in. Maar aan de Afrikaanse oostkust was nog decennia lang nauwelijks verschil zichtbaar. De belangen van lokale heersers en van machtige slavenhandelaren vormden een struikelblok, zelfs nadat in 1873 de slavenhandel op Zanzibar zelf ook werd verboden. 

De periode waarin door een combinatie van subtiele diplomatie en af en toe hard optreden werd gepoogd de slavenhandel in Afrika aan banden te leggen, viel precies tijdens Kirks jaren als Brits consul-generaal op Zanzibar. Door zijn ogen beleef je voldoening wanneer een klein succesje is geboekt, maar ook de botte tegenslag. Omstreeks 1870, wanneer in meerdere Europese landen interesse ontstaat in het hebben van een of meer koloniën in Afrika, sneuvelt Kirks relatieve zelfstandigheid van opereren steeds vaker door politieke, grensoverschrijdende beslissingen die in Londen worden genomen. Uiteindelijk zal hij besluiten dan ook maar bij het Foreign Office te gaan werken, de enige manier om nog invloed te hebben.

David Livingstone hanteerde een formule om de slavenhandel te bestrijden. Volgens hem zou uitsluitend een combinatie van ‘Christianity, commerce and civilization’ op den duur effectief kunnen zijn. Een min of meer geordende maatschappij, waarin regels dienden te worden nageleefd. In de laatste decennia van de negentiende eeuw kwam daar nog een ‘c’ bij: ‘control’. Met andere woorden: koloniseren, de vestiging van een modern, westers bestuur. In overleg geregeld, desnoods militair afgedwongen. Daarmee een situatie scheppend om van een kolonie ook een wingewest te maken. Groot-Brittannië liep voorop in dat proces, andere landen volgden al snel. In een gekoloniseerde samenleving paste geen slavernij. De Afrikanen waren voortaan vrije burgers. Maar nu was hun land hen afgenomen. 

Bossenbroeks verdienste ligt erin dat hij een verhaal van een tergend trage strijd tegen onrecht, dubbele politieke agenda’s, verraad en nog zo wat zaken weet te brengen als een spannende thriller. Zo bereik je met geschiedenis een groot publiek.

Martin Bossenbroek / De Zanzibardriehoek. Een slavernijgeschiedenis 1860-1900 / 424 blz / Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2023

Met pensioen

In het najaar van 2021 eindigde ik een blogje met deze woorden: ‘Luchtiger dan dit kan literatuur niet zijn. Maar tegelijk geeft Sherriff het een niet te ontkennen diepgang mee. Het is een tijdsbeeld, dat hij op vakkundige wijze leven inblaast. Heel mooi gedaan.’ Ik had toen net voor het eerst iets van de Britse toneel- en romanschrijver R.C. Sherriff (1896-1975) gelezen, een voor mij volstrekt onbekende naam. Dat boek, The Fortnight in September, beschrijft de zomervakantie van een middenklasse gezin in een Engels kustplaatsje. Een plek waar ze al jaren komen, waar alles net zo vertrouwd is als thuis. Ik was er weg van. 

De afgelopen dagen luisterde ik een tweede roman van hem, Een tweede leven. In 1936 verschenen als Green Gates. Het is het verhaal van Tom Baldwin, hoofdkassier bij een verzekeringsmaatschappij in Londen, die na een lange loopbaan waarin het werk altijd op de eerste plaats kwam met pensioen gaat. Opnieuw een doodgewoon thema, dat de eerste maanden van zijn pensioen ook verder wordt ingevuld met tal van andere doodgewone ervaringen. Zo probeert hij het ‘zwarte gat’ te vermijden door de tuin groots aan te pakken. En doet hij zijn best om tijdens het avondeten, waar hij tot voorheen vertelde over zijn werk, nu met zijn echtgenote Edith andere onderwerpen uit te spitten. Maar al gauw ontdekken ze dat zo’n half-dwangmatige houding iets geforceerds heeft. Terwijl ze toch oprecht van de verandering in hun leven een succes willen maken.

Tijdens een wandeling in een dorpje verderop zien ze een nieuwbouwwijk in aanbouw. Veel kleinschaliger dan de voorstad van Londen waar ze wonen. En veel landelijker gelegen. Een van de zogenoemde Metrolands, wijken met een directe metroverbinding met de stad die vanaf de jaren twintig rondom Londen werden aangelegd, Ze raken direct verliefd, maar gaat het ze lukken om daar een huis te kopen? En, net zo belangrijk, hun toch ietwat gedateerde huis en inrichting te verkopen? En hoe moet dat, vrienden maken in een heel nieuw omgeving?

Ook Een tweede leven heeft het luchtige dat ik eerder zo waardeerde. En de diepgang. Halverwege het boek zijn Tom en Edith je kinderen geworden, wil je dat het goed met ze afloopt. Is dit simpele verhaal een pageturner geworden. Die door Adeline van Lier, die de juiste toon weet te treffen, iets tussen verwondering en aanmoediging in, met enthousiasme wordt voorgelezen.

R.C. Sherriff / Een tweede leven / Vertaald uit het Engels, Green Gates, door Inge Kok / Luisterboek, voorgelezen door Adeline van Lier / 10 uur en 7 minuten / Atlas Contact, via Storytel

Pierre Janssen, pionier

Een televisieprogramma maken over beeldende kunst, in een tijdperk dat televisie slechts in zwart-wit werd uitgezonden. Dat vergde wel enige durf. Maar Leen Timp, regisseur bij de AVRO, wilde het wel wagen nadat hij in het voorjaar van 1959 een lezing van Pierre Janssen had bijgewoond. Janssen, indertijd de conservator van het Stedelijk Museum Schiedam, gaf al enkele jaren lezingen, zowel in zijn eigen museum als in het land. Hij noemde ze Ontmoetingen met kunst. Ze waren bedoeld voor een breed publiek en vormden door hun theatrale aanpak, soms doorspekt met muziek- en geluidsfragmenten, een overrompelende totaalbeleving. Met in het hart de beweeglijke, slungelachtige – lengte ruim 2 meter, gewicht 70 kilo - en bevlogen vertellende Janssen. Schijnbaar improviserend, maar terdege voorbereid.

Om die lezingen over te brengen naar het format van een televisieprogramma, of om nieuwe onderwerpen daarvoor uit te werken, moest er wel wat worden verbouwd. Vanzelfsprekend de lengte, die werd drastisch ingekort. Maar ook de levendige presentatie in de zaal, waarbij Janssen als het ware kon spelen met de reacties van het publiek, werd omgezet naar het nieuwe medium. Mies Bouwman, echtgenote van Leen Timp, leerde Janssen om niet tégen de kijkers te spreken, maar als het ware mét de kijkers. Een subtiel verschil in aanpak, maar met groot effect. De kijker voelde zich aangesproken, meegenomen in het verhaal. Het nieuwe programma kreeg de naam Kunstgrepen. De eerste uitzending was op 25 oktober 1959. Het was een schok, voor velen. Maar het aandeel liefhebbers groeide al snel en er zouden tot 1975 nog zo’n 90 afleveringen volgen. De laatste reeksen in kleur. Zodat Janssen eindelijk de kleurrijke Mondriaan fatsoenlijk kon doen.

‘Een schok’, schreef ik zojuist. Waarom een schok? Nu, wat Janssen deed was nieuw. Het publiek dat was geïnteresseerd in kunst en dat musea bezocht was lange tijd gewend geweest de informatie over die kunst te ontvangen in een belerende situatie. Een rondleider, vaak de conservator of diens assistent, vertelde en de bezoeker luisterde. Bovendien stond beeldende kunst ondanks de vernieuwingen uit de eerste helft van de eeuw voor velen nog steeds op een voetstuk. De benaming ‘tempel der kunst’ mocht je ook nog zonder al te veel gêne gebruiken. Bij Janssen was dat beslist niet het geval. De deur van zijn museum stond wagenwijd open, voor iedereen, zonder onderscheid. Het liefst gratis, want ‘de kunst is van ons allemaal’. De verhalen over de tentoongestelde objecten werden toegankelijk gebracht, voor oud én jong. Voor die laatsten ook met speciale programma’s. En de kern van zijn filosofie: de mensen prikkelen, ze nieuwsgierig maken, zodat ze zelf aan de slag gaan. Met aandachtig kijken, met lezen, misschien zelfs met nadenken. Educatie noemen we dat nu, sinds de jaren zeventig een vast onderdeel van het museumwerk. Onderstaand citaat geeft zijn werkwijze kernachtig weer.   

´Een museum verheft niets, bevordert niets en overwint niets. Men kan de mensen niet, naar een woord van Anton van Duinkerken, ‘gaan mesten met kunst´. De kunst is geen wandrek waaraan men geestelijke heilgymnastiek kan beoefenen. De kunst is geen hijskraan, die ´de massa´ kan opheffen. Alles wat een mens kan bereiken, hoe dan ook, waarin dan ook, zal hij zelf moeten bereiken. De andere mens kan daar hoogstens bij helpen. Dit is, fundamenteel, het uitgangspunt in mijn beleid als museumconservator.´

De bomvolle biografie van Pierre Janssen die Petra Timmer in 2017 publiceerde kun je – hoe toepasselijk - eveneens naar eigen inzicht tot je nemen. Ik las hem gewoon van begin tot einde, maar je kan hem ook zonder enig probleem gedurende een paar uurtjes doorbladeren om een goed beeld van Janssen te krijgen. Vanzelfsprekend staat Kunstgrepen centraal, daarmee was hij een pionier en is hij tenslotte een bekende Nederlander geworden. Maar ook zijn vroege jaren als journalist, zijn conservatorschap in Schiedam, en vervolgens zijn directeurschappen van de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam – tegenwoordig de Willem de Kooning Academie – en het Arnhems Museum krijgen volle aandacht. Dat alles in korte hoofdstukken, afgewisseld met veel teksten van Janssen zelf en nog veel meer prachtige foto’s. 

Het mooist bij een biografie van een kleurrijk mens zijn vaak de verhalen in de zijlijn. Zo ook hier. In 1982, hij was toen 56 jaar, stopte Janssen met werken in een betaalde betrekking. Hij wilde tijd voor zichzelf, en wat meer rust. Hij pikte de journalistiek weer op, nam wat adviesopdrachten aan en begon weer met het geven van lezingen door het hele land. In 1987 werd hij benaderd door Alfred (Freddy) Heineken, die een groot bewonderaar van hem bleek te zijn. Deze vroeg hem om een reeks van twaalf afleveringen te maken naar model van ‘Kunstgrepen’, maar dan in het Engels. De titel: Fascinating Art. Voor internationale distributie, vooral in de Verenigde Staten, ter promotie van het biermerk,. Maar chique, de naam of het logo van Heineken kwamen niet in beeld. En het mocht wat kosten. Janssen nam de opdracht aan en ging aan het werk.

In de twaalf gemaakte afleveringen komen internationaal bekende kunstenaars aan bod, het is een veilige keuze: Vermeer, Van Gogh, Bruegel de Oude, Mondriaan, Van Eyck, Rembrandt, Seurat, Goya, Jeroen Bosch, Cézanne, Vélazquez en Monet. De opnamen vonden veelal plaats op de historische locaties - voor Cézanne bijvoorbeeld togen ze naar de Mont Saint-Victoire in het zuiden van Frankrijk - een heel verschil met het sobere studiodecor van Kunstgrepen. De internationale presentatie van de reeks vond plaats in het chique Van Gogh Museum. Maar tot ieders verrassing sloeg de serie niet aan, geen énkele televisiezender kocht haar in.  Paul van den Bos, de regisseur, wijt de mislukking achteraf aan de beslissing Janssen Engels te laten spreken. Dat studeerde deze in, maar daarmee ging een flink stuk spontaniteit, hét kenmerk van Kunstgrepen, verloren. Het gevolg was de reactie: ‘Waarom kijken naar die merkwaardige, trillende man met dat accent’?

Petra Timmer / Pierre Janssen. Journalist, tv-presentator, museumdirecteur, kunstverteller / 304 blz / Scriptum, 2017

Een Oostenrijkse familiegeschiedenis

Schrijven over een tijdperk, maar dan in de vorm van een familieroman. Een échte familieroman dan, welteverstaan. Zo een die minimaal drie generaties beslaat. Dat doet Arno Geiger in zijn in 2005 verschenen Met ons gaat het goed. Plaats van handeling is Oostenrijk, de periode is die tussen 1938 en 2001. Geiger springt heen en weer in de tijd, biedt ons momentopnamen uit 1938, 1945, 1955, 1962, 1970, 1978, 1989 en 2001. Momenten uit het leven van een familie, tegen de achtergrond van de Oostenrijke maatschappij uit die jaren.

Om met dat laatste jaartal te beginnen: Philipp, midden dertig, hangt een beetje rond in de kapitale villa van zijn grootouders Alma en Richard, in een buitenwijk van Wenen. Alma is zojuist als de laatste van de twee overleden, aan Philipp de taak het huis uit te ruimen. Maar hij lummelt maar zo’n beetje, laat toe dat zijn vriendin Johanna twee klussers inhuurt om het eigenlijke werk uit te voeren. Een maatschappelijke positie lijkt hij niet te hebben.

Het vroegste van de drie koppels, Alma en Richard, de grootouders van Philipp, domineren de vertelling. Van hen tweeën is Richard degene die een succesvolle maatschappelijke en politieke carrière weet te realiseren in het naoorlogse Oostenrijk. Maar die midden jaren vijftig door diezelfde politieke vrienden die hem voorheen steunden wordt afgedankt. Alma schikt zich dienstbaar naar haar man, in tijden van glorie en wanhoop. Via haar gedachtewereld krijg je als lezer een helder beeld van de verhouding tussen het paar. In de latere episoden krijgt Richard Alzheimer, de gevolgen daarvan voor Alma en hemzelf worden door Geiger subtiel getekend. 

Dat alleen had voor mij al een mooie roman opgeleverd. De geschiedenis van hun dochter Ingrid, getrouwd met een slappeling van een man, is er voor de completering van de familiegeschiedenis, maar is minder krachtig. De scènes in 2001, met Philipp en zijn terugblikken op zijn grootouders, vormden voor mij de soms verrassende lichte noot. 

Een paar jaar terug las ik van Arno Geiger zijn in 2018 Onder de Drachenwand. Een roman die zich afspeelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. En was enthousiast over het verhaal, over de spanning. De reden om ook dit boek te lezen. En nu ben ik weliswaar onder de indruk, maar vooral met betrekking tot de stijl. Geiger schrijft alsof het geen enkele moeite kost, of het nu beschrijving is of dialogen, de woorden vloeien natuurlijk uit zijn pen. Professioneel.

Arno Geiger / Met ons gaat het goed / Vertaald uit het Duits (Es geht uns gut) door W. Hansen / 397 blz / De Bezige Bij, 2006