Een meer lugubere boektitel dan
Hierheen naar het gas, dames en heren kan ik me niet herinneren ooit te hebben gezien. Toen ik met deze verhalenbundel in mijn handen stond, in de mooie boekhandel Raaklijn in Brugge, meende ik eerst nog dat het hier ging om een staaltje wat zieke ironie. Maar wanneer je gaat lezen, blijkt de titel meer dan toepasselijk. Het titelverhaal bijvoorbeeld, dat in een kleine twintig bladzijden de aankomst van overvolle treinen met Joden in Auschwitz beschrijft, is van een gruwelijke directheid. De verteller, zelf een gevangene, heeft zich aangemeld om te assisteren bij de aankomst. Van het moment dat de schuifdeuren van de veewagens worden geopend en een berg van mensen tevoorschijn komt, deels ziek en dood, stinkend, tot het moment dat de vrachtwagens het perron verlaten en richting de gaskamers en crematoria rijden bevindt de ik zich midden in deze hel. Het ergst ervaart hij de onzekerheid waarin de aangekomenen zich bevinden. De bange vraag ‘Wat gaat er met ons gebeuren’, die velen hem stellen, mag hij niet beantwoorden. Tot op het laatst mogen de mensen dat niet weten: ‘
Dat is het kamprecht, dat de mensen die de dood tegemoet gaan tot op het allerlaatste moment worden misleid. Dat is de enige toelaatbare vorm van mededogen.’
Tadeusz Borowski (1922-1951) werd in 1943 in Warschau opgepakt en gevangen gezet in Auschwitz. Daarna volgende andere kampen. Zijn geliefde, Maria, zat ook in Auschwitz. Borowski schreef poëzie en verhalen waarin hij zijn ervaringen in en na de oorlog verwerkte. Deze net verschenen bundel bevat een ruime selectie uit beide. De verhalen zou je het best ooggetuigenverslagen kunnen noemen, Borowski is vrijwel steeds de verteller. Niet altijd zijn de verhalen zo rauw als het hierboven genoemde. Er zijn ook verstilde, haast poëtische teksten. Hij bezit de gave een kort verhaal op te bouwen met in de laatste alinea een door jou als lezer onvermoede twist, waardoor de inhoud van zijn vertelling 180 graden draait.
Na de oorlog trouwde Borowski met zijn geliefde, die net als hij de kampen had overleefd. Tevens koos hij bewust voor de koers van het communisme. Toen bleek dat onder die vlag ook misstanden werden begaan, en niet iedereen even gelijk was, belandde hij in een depressie en maakte in 1951, enkele dagen na de geboorte van zijn dochter, een einde aan zijn leven. Hij draaide de gaskraan open.
Tadeusz Borowski / Hierheen naar het gas, dames en heren. Verhalen en gedichten / Ingeleid door Arnon Grunberg en uit het Pools vertaald door Karol Lesman en Charlotte Pothuizen / 467 blz / Em. Querido’s Uitgeverij, 2022
