Anna werd geboren op 23 december 1544, als eerste kind van hertog Maurits van Saksen en Agnes van Hessen, dochter van de landgraaf van Hessen. Ze ontving een degelijke opvoeding waarbij godsvrucht en deugdzaamheid belangrijke aspecten waren. Vanaf 1547 droeg haar vader de titel van keurvorst, hem als dank toegekend door Karel V, de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Dat moet haar als kind het besef hebben gegeven dat ze hooggeplaatst was, dat men rekening diende te houden met haar. De rijk ingerichte paleizen en kastelen waarin ze met haar familie woonde zullen haar een ongekend luxe levensstijl als normaal hebben leren ervaren.
Op achtjarige leeftijd verloor ze haar vader. Deze sneuvelde tijdens de Slag bij Sievershausen, in juli 1553. Zijn jongere broer erfde de titel en de bezittingen, waardoor Anna en haar moeder van de ene dag op de andere afhankelijk werden van de goedheid van anderen. Toen twee jaar later ook haar moeder overleed bleef ze alleen achter. Haar opvoeding werd voltooid door familieleden die zich over haar ontfermden. En langzamerhand groeide ze uit tot een gewilde huwelijkskandidaat. Niet zozeer vanwege haar schoonheid – er gaan geruchten over een lichamelijke vergroeiing - maar wel vanwege haar dynastieke komaf en mogelijk interessante bruidsschat.
In het najaar van 1559 toonde Willem van Oranje interesse voor de inmiddels vijftienjarige hertogin. Diens eerste echtgenote, Anna van Egmond, was het jaar tevoren gestorven en de pas zesentwintigjarige prins zocht een nieuwe vrouw. Hij liet de keurvorst van Saksen polsen of die hem zag als een mogelijke huwelijkskandidaat voor diens nichtje. Dat Oranje – toen nog – katholiek was en Anna Luthers was opgevoed zag hij zelf niet als een probleem, liet hij de keurvorst per brief weten. Hij zou zijn nieuwe vrouw, als het tenminste tot een huwelijk kwam, alle vrijheid geven haar eigen geloof te beleven. Over de motieven van Willem om met Anna te willen trouwen is veel geschreven. Hij, zelf een Nassau, verzekerde zich ermee van de steun van twee van de belangrijkste Duitse vorstenhuizen, Saksen en Hessen. Ook de enorme bruidsschat van Anna moet hem hebben aangetrokken: zelf had hij veel schulden en hij leefde op te grote voet. Dat hij door een huwelijk met een Lutherse vrouw de toorn zou kunnen opwekken van Filips II, de koning van Spanje en toen nog zijn vriend, beschouwde hij als een probleem dat met voorzichtige diplomatie op te lossen zou zijn. Op 24 augustus 1561 trouwden Willem en Anna in Leipzig. Het was het begin van een huwelijk dat rampzalig zou verlopen.
Waar ging het mis? Toen Anna merkte – en soms zélf zag – hoe Oranje flirtte met andere vrouwen of zelfs overspel pleegde? Toen ze ondervond dat het hofleven in Brussel heel wat losbandiger was dan thuis in het keurige en bedaarde Dresden? Toen ze klaagde dat de mogelijkheden om haar geloof te praktiseren wel heel beperkt waren? Of gewoon toen Willem besloot dat een zelfstandig denkende vrouw met een eigen, vaak afwijkende mening, niet zijn idee van een goed huwelijk was? Hier geven de bronnen geen eenduidig beeld. In ieder geval ontstond er een huwelijkscrisis, die weliswaar enkele malen gerepareerd werd maar uiteindelijk zou leiden tot een definitieve breuk en Anna’s vertrek naar Keulen. Toen Willem erachter kwam dat zij daar hoogstwaarschijnlijk een verhouding had gehad met Jan Rubens, de vader van de latere schilder, nam hij een rigoureuze maatregel. Ze werd opgesloten in het kasteel te Siegen. Die gevangenschap versterkte de heftigheid van haar verzet. De talloze brieven aan familie en vriendinnen tonen hoe verbolgen ze is dat dit háár, een vrouw van hoge adel, wordt aangedaan. De brieven worden gaandeweg emotioneler, laten een vrouw zien die de grip op de werkelijkheid verliest. Tot haar familie – Willem heeft haar dan al op kunstige wijze weten te ‘retourneren’ aan zijn schoonfamilie – besloot te doen wat voor onhandelbare adellijke vrouwen de traditionele straf was: inmetselen. Zo bracht ze haar laatste jaren door, in de kelders van een groot paleis, ver van alles en iedereen. Een gruwelijk einde.
Ondanks de grote onzekerheid hoe de kwestie te interpreteren en bij wie de schuld te leggen weet Deen een evenwichtige analyse te bieden van het gebeuren. De bewijzen voor de schuldvraag of het ontbreken ervan, het onderscheid tussen feit en roddel en het al dan niet manipuleren van een historisch beeld door latere historici, ze verwoordt het zakelijk wanneer dat aan de orde is. Het uitvoerige notenapparaat toont hoe zorgvuldig ze daarbij te werk is gegaan. Wat je bijblijft is de enigszins diffuse rol die Oranje speelt in het geheel. Vaderlandse historici hadden in het verleden wel eens de neiging die houding te vergoelijken met de opmerking dat hij in die jaren andere, belangrijker zaken aan zijn hoofd had. Wat je ook bijblijft is het beeld van een jonge vrouw die ten onder gaat in een maatschappij die voor vrouwen andere regels hanteert dan voor mannen. Een vrouw die door haar volharding, noem het koppigheid, gebaseerd op het beeld dat zij zelf heeft van haar status, haar eigen graf helpt graven.
Femke Deen
Anna van Saksen. Verstoten bruid van Willem van Oranje
416 blz
Atlas Contact