Vrouw in de woestijn

Thomas Edward Lawrence, ook bekend als Lawrence of Arabia, is wereldberoemd. Gertrude Bell is dat niet, ofschoon haar betekenis voor het Midden-Oosten en Arabië aan het begin van de twintigste eeuw misschien net zo belangrijk is geweest. T.E. Lawrence vierde zijn grootste triomfen toen hij de Arabieren wist over te halen om in de Eerste Wereldoorlog samen met de geallieerden tegen de Turken te vechten. Gertrude Bell doorkruiste vanaf 1905 meermaals de Arabische woestijnen, daarbij dieper het land intrekkend en routes volgend die weinigen voor haar hadden aangedurfd. Tijdens die reizen bracht zij, vaak als eerste, talloze oudheidkundige monumenten in kaart. En omstreeks 1920 was zij het die een hoofdrol speelde in de stichting van het moderne Irak. Aan T.E. Lawrence werd ruim een halve eeuw geleden een indrukwekkende speelfilm gewijd, met Peter O’Toole en Omar Sharif in de hoofdrollen.  Gertrude Bell kreeg in 2006 de biografie die ze verdiende.

Gertrude Bell werd in 1868 in Yorkshire geboren in een puissant rijke familie van staalfabrikanten. Op haar achttiende begon ze aan een studie in Oxford, waar vrouwen in die tijd nog maar dun gezaaid waren. Toen ze met lof afstudeerde was ze de eerste vrouw die een graad behaalde in de studie Modern History. In de jaren na haar afstuderen leidde ze het leven dat voor vrouwen in haar klasse normaal was: ze ontwierp tuinen voor het landhuis van de familie, deed aan goede werken,  bezocht feesten en maakte met haar broer in 1897 een cruise om de wereld. Opmerkelijk was haar verblijf in Iran, in 1892. Een vriend van de familie was daar benoemd tot ambassadeur en Gertrude rook haar kans. Ze nam lessen om de taal te leren, reisde naar Teharan en ontdekte een wereld waarin ze zich op haar plaats voelde. Het landschap, de cultuur, de kleuren, de warmte en de schone lucht, het betoverde haar. Een mislukte affaire met een officier – haar ouders keurden hem af – deed de reis met een domper eindigen. Het zou niet de laatste keer zijn dat haar familie haar op deze manier ‘in bescherming’ zou nemen. Ze bleef haar hele leven ongetrouwd en kinderloos, wat ze betreurde.

Een volgend avontuur was bergklimmen. Ze ontdekte het in 1899 in de Alpen. Al snel klom ze niet meer met haar familieleden maar met ervaren gidsen, waardoor haar niveau snel verbeterde. Op meerdere toppen zou ze de eerste vrouw zijn die de top haalde, of via een bepaalde route klom. Een citaat uit een van haar brieven toont haar doorzettingsvermogen: ‘When things are as bad as ever they can be you cease to mind them much. You set your teeth and battle with the fates. […] I know I never thought of the danger except once and then quite calmly.’

Een reis naar Jeruzalem en het Heilige Land in 1900 gaf een beslissende wending aan haar leven. Het was het begin van een periode waarin ze een handvol lange reizen door het Arabische schiereiland en de streek erboven maakte, het gebied dat nu ruwweg wordt gevormd door Iran, Irak, Syrië, Libanon, Jordanië en de Sinaïi.  Vooral de reizen naar de zuidelijker in Arabië gelegen plaatsen, waar soms in tientallen jaren geen westerse reiziger zich had laten zien, waren staaltjes van durf. De routes ernaar waren deels niet in kaart gebracht, waardoor het vinden van water soms een hachelijke zaak werd. Op deze reizen bracht ze steevast de oudheidkundige resten in kaart en, haast belangrijker, fotografeerde ze. Het fotoarchief dat ze vanuit haar grondige kennis van de lokale archeologie opbouwde is voor onderzoekers nog steeds van onschatbare waarde. Op haar reizen stelde ze zich open op naar de lokale machthebbers. Vaak waren die verrast een vrouw aan te treffen als hoofd van haar soms uitgebreide karavaan, maar omdat ze de taal en vaak ook de dialecten beheerste wist ze hun vertrouwen meestal al snel te winnen.

Kenmerkend daarvoor is de volgende gebeurtenis. In februari 1905 zette ze tegen de avond een kamp op bij Tneib, ten oosten van de Dode Zee. Al snel kwamen Bedouinen van de Beni Sakhr stam kijken wie er hun gebied had betreden. Gertrude schrijft dan in haar dagboek: ‘We made great friends, the Beni Sakhr and I. “Mashallah! Bint Arab”, said they: “As god has willed: a daughter of the desert”.’

De Eerste Wereldoorlog gooide haar leven overhoop. Ze bracht maanden door in Noord-Frankrijk, waar ze als vrijwilliger een bureau aanstuurde dat was belast met de administratie van gewonde en gesneuvelde soldaten. Dat waren er nogal wat.

Haar ‘redding’ kwam in 1915, nadat Lord Cromer, een voormalige Britse High Commissioner in Egypte had verklaard dat ‘Miss Gertrude Bell knows more about the Arabs and Arabia than almost any other living Englishman and woman.’ Die kennis bracht haar de jaren erna interessante, spannende en vaak ook voldoening gevende posities bij de verschillende Britse Intelligence Bureaus in Caïro, New Delhi en Bagdad. Ze leerde er ook T.E. Lawrence kennen, die een goede vriend zou worden. En, zoals hierboven al genoemd, ze zou aan de wieg staan van de stichting van de staat Irak. Om dit project te doen slagen werd ze aangesteld als Oriental Secretary.  Mede door haar goede banden met belangrijke stamleiders en sheiks, en met de machtige Aimir Faisal, die de eerste koning van Irak zou worden, wist ze deze klus, die velen beschouwden als niet-realiseerbaar, tot een goed einde te brengen. De laatste jaren van haar leven woonde ze in Bagdad. Volledig geassimileerd, zich gelukkig voelend, was dat haar plek op de wereld. Een enkele keer reisde ze nog wel voor familiebezoek naar Engeland, maar haar hart lag daar niet meer.

En hoe is het nu met de erfenis van Gertrude Bell? Niet best, hebben we de afgelopen decennia kunnen zien. Zelfs het door haar met veel inzet en liefde gestichte museum van oudheden in Bagdad, waar veel van haar eigen vondsten lagen, ontsnapte niet aan de algehele malaise. Zelf heeft ze aan den lijve ervaren wat de problemen waren die dit gebied mogelijk zouden blijven teisteren. Zowel bij een conferentie in Parijs, na het einde van de oorlog, als bij een volgende conferentie in Caïro in 1921, momenten waarop werd beslist over de toekomst van de gebieden in het Midden-Oosten, bleek haar dat veel westerse leiders onwillig waren zich in te leven in de cultuur en denkwereld van de Arabieren en andere volkeren. In Parijs bereikten de Arabieren, die toch hadden meegevochten aan de zijde van de geallieerden, daardoor nauwelijks hun doel. In Caïro werden wel spijkers met koppen geslagen. Er bestaat een prachtige foto van deelnemers aan de conferentie waarop Gertrude zittend op een kameel poseert, recht voor de Sfinx. Links van haar zien we T.E. Lawrence, rechts van haar Winston Churchill, indertijd de Britse Secretary of State for the Colonies. Het geeft haar positie aan.

Georgina Howell schreef een prachtige biografie. Ze neemt uitgebreid de tijd om de historische context te schetsen, leeft zich in de persoon van Gertrude Bell in en heeft een vlotte stijl van schrijven. Een gedetailleerde index maakt het af. Met veel plezier gelezen.

En ... Gertrude heeft inmiddels ook haar speelfilm. In 2015 kon de vermaarde regisseur Werner Herzog aan de verleiding van haar levensverhaal niet langer weerstand bieden. Nicole Kidman is Gertrude. Ook een stevige vrouw.

Georgina Howell
Queen of the Desert. The Extraordinary Life of Gertrude Bell
520 blz
Pan Books