De moord in de San Lorenzo

Dat de fresco´s van Michelangelo Buonarroti in de Sixtijnse Kapel indrukwekkende kunstwerken zijn, misschien wel de mooiste en belangrijkste van de hele Italiaanse renaissance, zal niemand die ze na de restauratie in de jaren negentig in het echt heeft gezien ontkennen. De voorstellingen op het plafond dateren van 1508-1512, het Laatste Oordeel van 1535-1541. Maar wist u dat nauwelijks vijf jaar na de voltooiing van dat laatste werk een andere kunstenaar ook aan een Laatste Oordeel begon? Vermoedelijk even gedurfd en grensverleggend als dat van Michelangelo? Dat was Jacopo da Pontormo, een van de drijvende krachten achter het vroege maniërisme. Hij deed dat in opdracht van Cosimo I de’ Medici (1519-1574). Plaats van handeling was de San Lorenzo in Florence, de huiskerk van De’ Medici en de plek waar vrijwel alle leden van de familie begraven liggen.

Dit gegeven koos Laurent Binet als het uitgangspunt voor zijn nieuwe roman, Perspectieven. Hij blijft daarmee trouw aan zijn gewoonte om historische fictie met een ‘twist’ te schrijven. Dat deed hij voor het eerst in HhhH, de roman over de moordaanslag op de nazi Reinhard Heydrich in Praag in juni 1942. Het boek maakte hem beroemd. Hij zette die lijn voort in De zevende functie van taal, waarin enkele enigszins verdwaasde Franse filosofen in de jaren zestig en zeventig centraal staan. En in Beschavingen, het vrolijk absurde verhaal over de Azteken die Europa veroveren, keert hij de ontdekkingstochten en daarmee de geschiedenis op zijn kop. Drie romans waarvoor Binet grondig historisch onderzoek moet hebben gedaan, maar die zijn geschreven met een ongebreidelde, soms haast losgeslagen creativiteit. Het resultaat is puur leesplezier.

Krijg je dat gevoel van spanning en sensatie ook in een roman waarin een beroemde schilder, Pontormo, na tien jaar eenzame arbeid aan de afronding van een groots fresco werkt? In een kerk, hoog op een steiger, aan het publieke oog onttrokken door een schutting? Bij Binet wel. Hij maakt daarvoor slim gebruik van de hem als literaire schrijver toegestane dichterlijke vrijheid. Op 1 januari 1557, in de echte wereld, stierf Pontormo. Waaraan is niet bekend. Bij Binet is de doodsoorzaak echter overduidelijk: de schilder wordt op die datum onder aan zijn steiger aangetroffen met zijn beitel in de borst. Een beitel die iemand met kracht heeft gehanteerd. Er komt een onderzoek, en ineens hebben we een onvervalste krimi in handen.

Hofschilder en architect Giorgio Vasari, die wij vooral kennen van zijn Vite, biografieën van zijn artistieke tijdgenoten, is hier een gladjakker die door Cosimo wordt belast met het onderzoek. Heel slim blijkt hij niet te zijn, meermaals moet hij erkennen dat zijn assistent, de historicus en humanist Vincenzo Borghini, beschikt over een scherper analytisch vermogen. 

Perspectieven is een roman in brieven. Een wat ouderwets genre, maar wel een vorm waarbij je als auteur de personages/briefschrijvers vrij eenvoudig van een eigen karakter kan voorzien. En dat werkt. Zo is Cosimo niet de slimste thuis, en zit hij stevig onder de plak van zijn echtgenote Eleonora van Toledo. De geraadpleegde Michelangelo blijkt een bedreven briefschrijver, evenals Agnolo Bronzino, voormalig leerling van Pontormo en degene die de opdracht krijgt de fresco’s van zijn leermeester te voltooien. 

Veel van de ruim twintig briefschrijvers, die vrijwel zonder uitzondering door Vasari op enig moment als verdachte in zijn onderzoek worden betrokken, blijken ook te beschikken over verborgen agenda’s. Er speelt namelijk nog veel meer dan alleen de moord. Zo ontstaat gaandeweg een beeld van het zestiende-eeuwse Florence waar intriges het leven bepalen en een vrijbuiter als Benvenuto Cellini er ongestraft met een schat vandoor kan gaan. Ofschoon de verwikkelingen komisch kunnen zijn en door Binet worden opgetekend met een milde ironie, is het af en toe nét iets te zwaar aangezet, krijg je het gevoel je in een burleske te bevinden. Maar dat is die dichterlijke vrijheid van Binet ….

En, wordt de moordenaar ontmaskerd? Jazeker, die meldt zich zelfs uit eigen beweging. En, zoals dat hoort in het genre, is het de persoon die je het minst verdacht. En dat Laatste Oordeel, stak dat Michelangelo’s versie naar de kroon? Nee, niet echt. Bij de onthulling waren de meningen wisselend. Pontormo mocht een groot kunstenaar zijn geweest, een visionair, met zijn Laatste Oordeel sloeg hij een pad in waarop weinigen hem wilden volgen. Het werk is ook niet bewaard gebleven, bij een verbouwing van de kerk in de achttiende eeuw werd het zonder pardon van de muur gebikt. Er resteren alleen nog wat geschetste voorstudies, tekeningen die er op lijken te duiden dat Pontormo misschien wel in zijn eigen complexiteit was vastgelopen. Maar dat is voer voor kunsthistorici.

 Laurent Binet / Perspectieven / Vertaald uit het Frans door Liesbeth van Nes / 299 blz / Meulenhoff, 2024