Een vergeten vogelaar

Zachtzinnig gingen ze niet te werk, Francis Willughby en zijn vriend John Ray, in hun zucht naar wetenschappelijke kennis over vogels. In De fantastische meneer Willughby . De eerste echte ornitholoog beschrijft Tim Birkhead hoe ze gewoonlijk aan een specimen kwamen en dat onderzochten. De scène speelt zich af op het landgoed van Willughby, Middleton Hall. Een jonge boerenknecht heeft hen geattendeerd op een bijzondere vogel die nestelt bovenin in een enorme eik. De drie mannen lopen er naar toe en nemen positie in aan de voet van de boom, jachtgeweer in de aanslag. Als na twintig minuten een grote vogel terugkeert naar het nest, schiet Francis die uit de lucht. De gewonde vogel stort ter aarde en probeert te vluchten, maar de knecht is sneller en draait hem de nek om. Vervolgens klimt deze naar het nest en gooit de twee kuikens naar beneden, die Francis op zijn beurt de nek omdraait.  Thuis gekomen wordt het uiterlijk van de vogels nauwkeurig beschreven, waarna Francis ze open snijdt om de ingewanden te bekijken. Dit alles volgens een systematisch patroon.

We schrijven omstreeks 1667, de beginjaren van het wetenschappelijk bestuderen van vogels. Tegenwoordig volgen vogelkenners minder bloedige procedures, waarbij ook het instandhouden van soorten een rol speelt.  Bovendien beschikken ze voor het observeren over hoogwaardige verrekijkers en fotocamera’s. Willughby en Ray werkten ruim 350 jaar geleden volgens het principe ‘What’s shot is history, what’s missed is mystery’.

In de zeventiende eeuw werd de basis gelegd voor de moderne wetenschap. De bestaande kennis op veel vakgebieden, vaak nog overgeleverd door de antieke filosofen, ging op de helling. Het besef groeide dat de natuur in al haar verschijningsvormen uitsluitend door observatie en experiment kon worden begrepen en beschreven. Het waren wetenschappers als Galileo Galilei, Anthonie van Leeuwenhoek, Christiaan Huygens en Isaac Newton die door systematisch onderzoek tot nieuwe inzichten kwamen. Willughby en Ray horen op hun eigen vakgebied ook in zo’n rijtje.

Willughby overleed in 1672 op 36-jarige leeftijd. John Ray, die acht jaar ouder was dan zijn vriend, overleefde hem ruim drie decennia. Hij nam de taak op zich Willughby’s manuscripten te redigeren en uit te geven. Zo verschenen tussen 1676 en 1710 drie rijk geïllustreerde standaardwerken over respectievelijk vogels, vissen en insekten: The Ornithology of Francis Willughby (1676), Historia Piscium (1686) en Historia Insectorum (1710). Vooral het eerste boek zou een klassieker worden

Afgezien van zijn nagelaten manuscripten en wat persoonlijke documenten is Willughby een wat schimmige figuur. Zo zijn de reisjournalen die hij nauwgezet moet hebben bijgehouden verdwenen, wat ook voor andere egodocumenten geldt. Mede daardoor wordt hij qua bekendheid overschaduwd door Ray, die door het bezorgen van de werken van zijn vriend én door zijn eigen loopbaan en prestaties vaak voor het genie van het koppel wordt aangezien. Birkhead beschouwde het als zijn opdracht in deze biografie dat scheve beeld bij te stellen. Ondanks het gebrek aan informatie slaagt hij daar zeer behoorlijk in. En wordt je niet overtuigd door zijn argumenten, dan wellicht door zijn niet aflatende enthousiasme voor zijn onderwerp.

Is het leuk om te lezen over het bestuderen van vogels, vissen en insecten in de zeventiende eeuw? Ja, bij Birkhead zeker. Hij beschrijft bovendien uitvoerig en beeldend de context, zoals het studeren in Cambridge, het reizen door Europa, het functioneren van de recent opgerichte Royal Society en het uitgeven van wetenschappelijke verhandelingen. Blijft Willughby hier en daar een mysterie, een gedetailleerd beeld van zijn wereld doe je wel op in dit ontzettend aardige boek.

Tim Birkhead
De fantastische meneer Willughby. De eerste echte ornitholoog
Vertaald uit het Engels door Auke van den Berg, Olaf Brenninkmeijer en Rob Kuitenbrouwer
365 blz
Atlas Contact