Tempo Doeloe, lange tijd is dat de term geweest waarbij wij Nederlanders ons het prettigst voelden wanneer het ging over onze relatie met het voormalig Nederlands-Indië. Het betekent zoveel als ‘de tijd van vroeger’. Wat je leest in die woorden is vanzelfsprekend afhankelijk van je positie en de tijd waarin je leeft. Ik kan me herinneren dat zo tussen 1970 en 1990 uitgevers vrijwel jaarlijks aantrekkelijke fotoboeken op de markt brachten die het leven in onze voormalige kolonie in beeld brachten en, niet zelden, verheerlijkten. De vaak prachtige en sfeervolle zwart-wit opnamen van meesterfotografen toonden het dagelijks leven van de trotse plantage-eigenaren en hun familie, de uitbundige tropische natuur en de inlandse bevolking tijdens de arbeid. De vooraanstaande kenner van de literatuur en cultuur van Indië Rob Nieuwenhuys was bedreven in dit nostalgische genre. Dat die tijd inmiddels voorbij was, was begrijpelijk, maar we mochten trots zijn op wat daar was bereikt. De term Tempo Doeloe had een grotendeels positieve lading.
Dat die situatie, die duurde van omstreeks 1850 tot aan de Eerste Wereldoorlog, mede bereikt was door bloedige onderdrukking van de inlandse bevolking door het Nederlandse leger, en dat op enkele eilanden al vanaf de zeventiende eeuw, werd hoogstens in min of meer neutrale bewoordingen aangestipt. En dat de maatschappelijke positie en vooruitzichten voor de bevolking ten tijde van die Tempo Doeloe nog niet veel beter waren, bleef vaak onbenoemd.
Het prachtige fotoboek op groot formaat dat fotograaf, acteur en Indiëkenner Thom Hoffman in 2019 publiceerde heeft een volstrekt ander uitgangspunt. Het is een geschiedenis van Nederlands-Indië aan de hand van contemporaine fotografie. Hoffman selecteerde ruim vierhonderd foto’s en groepeerde die in vier thema’s: Overmeestering (1814-1913); Dageraad van de onafhankelijkheid (vanaf 1900); Japanse bezetting (1942-1945); en Omwenteling (1945-1949). Die titels, en dan met name de eerste twee, zeggen genoeg over Hoffmans concept: een zorgvuldige historische inventarisatie is het uitgangspunt, het perspectief is niet langer Europees maar de gevolgen van de kolonisatie voor de Indonesiërs staan centraal en verheerlijking blijft vanzelfsprekend achterwege. De moderne aanpak, dus. Alle ter zake doende aspecten van het leven in Nederlands-Indië worden getoond. Een deel van de foto’s werd eerder gepubliceerd, veel andere niet omdat de zaken die zij tonen niet naar buiten mochten worden gebracht. Beknopte toelichtingen door Hoffman, verspreid door het boek, tonen zijn diepgaande kennis van het onderwerp, en soms ook zijn oprechte verontwaardiging over misstanden. Veel van de meer gruwelijke foto’s, onder andere die van militaire expedities in de negentiende eeuw en de vrijheidsstrijd van eind jaren veertig, spreken - helaas - voor zichzelf.
De hierbij getoonde foto uit 1896 is kenmerkend voor de doordachte selectie. Hij toont een gereedgekomen traject in de breedspoorlijn tussen Djocja en Brossot, aan de zuidkust van Java. De rivier is de Progo, de brug eroverheen is aangelegd volgens de schroefpaaltechniek. Niets bijzonders, een foto gemaakt in opdracht van de spoorwegmaatschappij die een van haar successen vastgelegd wilde zien. Tot je de drie figuren linksonder opmerkt. De fotograaf zal het een aardig idee hebben gevonden ze als
repoussoir te gebruiken, maar door hun onderlinge plaatsing toont hij, wellicht onbewust, ook de onderlinge verhoudingen tussen de Hollanders en de inlanders.
Hoffman werkte sinds 2015, in samenwerking met een groep studenten en gefinancierd door de TU Delft, aan de BBNI, de Beeldbank Nederlands-Indië. Daarvoor groeven ze in de fotocollecties van het Rijksmuseum, het Volkenkundig Museum, het Spoorwegmuseum en andere instellingen. Dit fotoboek is een spin-off daarvan. In 2020 werd het bekroond met de Kleio Klasseprijs voor Beste Geschiedenisboek, een initiatief van de Vereniging van Docenten Geschiedenis. Hoffmans fascinatie voor Nederlands-Indië heeft inmiddels ook al geresulteerd in een recent verschenen, heel persoonlijke geschiedenis van het land: Indië, betovering en desillusie. Die ligt nog op het stapeltje.
Thom Hoffman / Een verborgen geschiedenis. Anders kijken naar Nederlands-Indië / 256 blz / WBOOKS, 2019
