Een Poolse Proust

Dat onze herinnering niet een proces is dat volgens chronologische of lineaire lijnen verloopt wordt wel heel duidelijk in De horizon, de onlangs vertaalde roman van de Poolse schrijver WiesŁaw Myśliwski. In die roman beschrijft Myśliwski de kinder- en jeugdjaren van een jongen die Piotr heet. Hij leunt daarvoor zwaar op zijn eigen jeugdherinneringen, je zou het boek ook een verkapte autobiografie kunnen noemen. In De horizon neemt Myśliwski je niet alleen mee naar zijn jonge jaren, maar nadrukkelijk ook naar de context, de wereld waarin hij opgroeide. Dat is het Polen van net vóór tot net ná de Tweede Wereldoorlog. Op een plek in de nabijheid van een forse provincieplaats. Hij schildert je die wereld tot in details, liefdevol en uitvoerig. Als je je daardoor als lezer laat meevoeren – en dat probeert de schrijver natuurlijk te bewerkstelligen – vindt je het ook geen probleem wanneer hij de chronologie doorbreekt en opeens, van de ene op de andere alinea, vanuit een andere tijd of ander perspectief op een gebeurtenis terugkijkt. Zoals gezegd, onze herinnering werkt ook associatief.

Het leven van de jonge Piotr staat voor een groot deel in het teken van de Tweede Wereldoorlog. Daarin is Polen een slagveld. De optrekkende Duitsers vermorzelen het, de terugvechtende Russen gaan een paar jaar later nog eens over die ruïne heen. Voor Piotr, zijn vader en moeder betekent dat een paar keer gedwongen verhuizen. Voor de oorlog wonen zij op de boerderij van zijn grootouders, waar ook ooms en tantes verblijven. Als die boerderij vanwege de oorlogshandelingen moet worden opgegeven, verhuizen zij met z’n drieën naar een souterrain van een groot huis in de stad. Dat huren ze van twee vrouwen die de rest van het huis bewonen, de gezusters Poncka. Of het zussen zijn blijft een vraag, dat ze een bordeel runnen wordt langzaamaan duidelijk. De dames Poncka zijn verzot op de jonge Piotr, richten al hun moederlijke liefde op hem.

De vader van Piotr was officier in het Poolse leger, maar heeft ontslag genomen vanwege een hartkwaal. Ook als boekhouder in dienst van de stad moet hij na verloop van tijd zijn baan opzeggen. Piotr kent hem niet anders dan thuis, op bed liggend, starend naar het raam of plafond. Met zijn moeder heeft Piotr een intensief contact, zij regelt zijn leven. Met haar heeft hij daarom ook de meeste conflicten.

Myśliwski neemt de tijd om zijn verhaal te vertellen. En omdat hij als het ware in zijn geheugen graaft, treden de mooiste herinneringen op de voorgrond. Onvergetelijk is het relaas over de voettocht die Piotr en zijn ouders ondernemen om in een naburige stad op een baan voor zijn vader te solliciteren. Als ze er na uren eindelijk bijna zijn, blijkt dat Piotr een van zijn schoenen – die had hij in een knapzak gestopt om dat ze knelden – is verloren. Zijn moeder kapt het doel van de tocht ogenblikkelijk af en loopt met hem de hele, lange weg terug, zoekend naar de schoen. Tevergeefs. Het is een half uur lezen, magistraal verwoordt. Of het verhaal hoe in 1942 een van Piotr’s ooms op een boerenkar hun Joodse buren met hun bagage naar het station brengt, vanwaar die naar een gebied zullen worden gebracht waar ze een nieuw leven kunnen opbouwen. De buurman is hoopvol over dit vooruitzicht. Schrijnend om te lezen. Of het relaas van de groep Russische soldaten die in 1945 in een grote schuur nabij Piotr’s huis dagelijks honderden uit Duitsland weggevoerde runderen moet slachten, met de eenvoudigste middelen. Of hoe de dames Poncka de iets oudere Piotr de tango leren, en nog meer. Kortom, De horizon bevat een overvloed aan herinneringen. Opgeschreven met een intensiteit die Marcel Proust zou hebben gewaardeerd.

WiesŁaw Myśliwski
De horizon
Vertaald door Karol Lesman
624 blz
Querido