Een nacht op het kerkhof

Abraham Lincoln is - na Donald Trump - ongetwijfeld de bekendste president van de Verenigde Staten van Amerika. Van 1861 tot 1865 was hij de 16e man die deze functie bekleedde. Tijdens zijn presidentschap woedde de Amerikaanse Burgeroorlog en werd de slavernij afgeschaft. Ook was hij de eerste Amerikaanse president die werd vermoord. Dat gebeurde op 14 april 1865, na zijn herverkiezing en minder dan een week nadat de Noordelijke staten onder zijn leiding de burgeroorlog hadden gewonnen. De meesten van ons kennen deze algemene feiten wel maar veel Amerikanen, die Lincoln zien als een groot staatsman, zijn ook bekend met zijn privéleven. Weten bijvoorbeeld dat hij en zijn vrouw Mary in februari 1862 hun elfjarige zoontje William Wallace verloren aan buiktyfus. Een sterfgeval dat diepe indruk maakte op de president en waaronder hij maandenlang gebukt ging.

Dit historische gegeven neemt George Saunders als uitgangspunt voor zijn roman Lincoln in the Bardo. Voor wie het werk van Saunders nog niet kent, of wie na al die in DWDD aangeprezen meesterwerken een beetje leesmoe is geworden: gauw een van zijn boeken kopen en lezen! Saunders is onvergelijkbaar met welke andere auteur ook. Tot nu toe schreef hij voornamelijk korte verhalen. Hij weet je in enkele tientallen bladzijden een wereld in te sleuren die de zeggingskracht heeft van menige grote roman. Enkele jaren geleden las ik Tenth of December. Elk van de tien verhalen in die bundel kan ik nog zo navertellen. Omdat ze onvergetelijk zijn, maar ook omdat ik ze inmiddels al meerdere keren opnieuw heb gelezen, iets wat ik zelden doe.

Dat wat de verhalen van Saunders zo bijzonder maakt past hij ook toe in Lincoln in the Bardo, zijn eerste roman. Het zoontje van Lincoln is zoals gezegd overleden. Hij wordt bijgezet in een graftombe op een kerkhof in Washington DC.  Die nacht meldt zich een lange gestalte in een donkere jas bij de ingang van het kerkhof. Ofschoon het ver na sluitingstijd is laat de portier hem binnen. Het is immers de president, zoals hij in zijn rapport zal verklaren. Lincoln loopt naar de graftombe waarin zijn zoon ligt, gaat daar binnen en trekt de kist van het jongetje uit het schap. Daarna opent hij de kist, neemt het lijkje in zijn armen en treurt.

Hoe weten we wat Lincoln doet in die graftombe? Is de portier hem gevolgd? Hebben we een alwetende verteller? Nee, geen van beide. Er zijn daarentegen wel tientallen, zo niet meer dan honderd andere getuigen. Dat zijn de mensen die op het kerkhof begraven liggen. Zij komen in de nacht uit hun kisten, zweven boven de graven en volgen de hen onbekende bezoeker tot in de tombe. Zij zijn het die de lezer het verhaal vertellen. Die specifieke vorm laat Saunders ook tot uiting komen in de tekst. Onder iedere passage, opmerking of soms een enkel woord staat de naam van degene die hem uitspreekt. Het is alsof je de tekst van een toneelstuk leest.

Dat is dus wat Saunders doet: met een realistische of waar gebeurde kern als uitgangspunt - in dit geval Lincoln die zijn gestorven zoontje bezoekt - laat hij zijn fantasie de vrije loop en creëert een alternatieve versie die hij doorspekt met ongelooflijke of absurde elementen.

Zijn al die gestorvenen op het kerkhof dan niet dood? Ja en nee. Ze bevinden zich in het ‘bardo’, een begrip dat Saunders ontleent aan het Tibetaanse boeddhisme. Bardo geeft een status aan die zich tussen twee situaties in bevindt. De doden zijn weliswaar gestorven in de zin die wij daaraan geven, maar bevinden zich nog in een fase waarin wordt bepaald naar welk definitief einddoel ze zullen ‘doorreizen’. Het is zoiets als het katholieke vagevuur.

Er zijn enkele ‘gestorvenen’ die het leeuwendeel van het verhaal vertellen. Een daarvan is Hans Vollman, een man van 46 die omkwam toen het plafond van zijn studeerkamer instortte. Omdat hij op dat moment dacht aan zijn jonge en verleidelijke bruid van achttien, zweeft hij in de bardo rond met een enorme erectie. Zijn maatje in de bardo is Roger Bevins III. Die pleegde als jongeman zelfmoord en heeft daarom op al zijn armen grote snijwonden. Ook tal van anderen vertonen de sporen van hun laatste levende momenten en vertellen daarover, het heeft soms iets van een freakshow. En dan is er nog de predikant Everly Thomas. Het is dit drietal dat, wanneer het getuige is van de rouw van Lincoln, probeert de ziel van de zoon ‘in contact’ te brengen met die van de vader in de hoop diens ondraaglijke schuldgevoel wat draaglijker te maken.

Saunders laat zijn roman dus vertellen door een koor van stemmen. Enerzijds zijn dat de gestorvenen in het bardo, anderzijds citeert hij uit contemporaine biografieën over Lincoln en uit artikelen die na de dood van William Wallace verschenen in kranten en roddelbladen. Je krijgt als lezer als het ware een spervuur van opmerkingen, meningen en oordelen op je afgevuurd. Stilistisch is dit een van de meest opmerkelijke boeken die ik ooit las. 

En de zin van dit alles? Gaat het uitsluitend om dit trucje, om de vorm an sich, met als doel te imponeren? Nee, beslist niet. De vorm die Saunders heeft gekozen mag dan een ongewone, speelse leeservaring opleveren, dat is niet zijn hoofddoel. Eerder een prettige bijkomstigheid. Essentiëler is dat het verhaal door de gekozen vorm uitermate rijk geschakeerd is en zo een passende bedding vormt voor wat wél de kern is: de rouw van een vader voor zijn gestorven zoontje. In dit geval van een president en zijn dode zoontje, een nationale gebeurtenis. Die momenten van rouw worden door Saunders integer en ontroerend weergegeven. Die twee uitersten houden dit literaire experiment in balans.

George Saunders
Lincoln in the Bardo
344 blz
Bloomsbury
[Nederlandse editie: Lincoln in de bardo]