De onbekende man stelt zich voor als Josef Schwarz. Enkele jaren eerder is hij voor zijn eigen veiligheid Duitsland ontvlucht en naar Parijs getrokken. Schwarz is niet zijn echte naam, maar die van een Oostenrijkse emigrant die in Parijs stierf en hem zijn paspoort naliet. Met die nieuwe identiteit besluit hij in 1939, na vijf jaar ballingschap, terug naar Duitsland te reizen om zijn vrouw Helen te bezoeken. Dat is niet zonder risico’s, en als hij wordt opgepakt betekent dat hoogstwaarschijnlijk het einde voor hem én haar, maar hij voelt dat de oorlogsdreiging toeneemt en is bezorgd om zijn vrouw. Het lukt hem via Zwitserland en Oostenrijk Duitsland binnen te komen en zijn woonplaats Osnabrück te bereiken. Het weerzien is na vijf jaar scheiding wat onwennig, ook omdat ze zich realiseren dat Schwarz voor zijn eigen veiligheid maar heel kort kan blijven. Tot zijn verrassing besluit Helen haar leven in Duitsland op te geven en met hem mee terug te gaan naar Parijs. Dat maakt hem een gelukkig man. Al zal hij in de maanden daarna langzaamaan ontdekken dat er een andere, trieste reden is waarom zij met hem meeging.
In Parijs beleven ze samen een relatief zorgeloze tijd. Ze zijn nu beiden gedwongen emigrant, omdat ook Helen wordt gezocht. Haar broer, Obersturmbannführer en overtuigd partijlid, kan de schande dat zijn zus is gevlucht niet aan en zet met hulp van zijn contacten de jacht op haar in. Wanneer dan de oorlog daadwerkelijk uitbreekt, worden Schwarz en Helen als staatsvijandige elementen gescheiden van elkaar in Franse interneringskampen opgesloten. Daaruit weten ze te ontsnappen, waarna een dolle en gevaarlijke vlucht richting Lissabon begint.
Erich Maria Remarque was zelf ook een gedwongen emigrant. Zijn in 1929 verschenen boek Im Westen nichts Neues, dat zich afspeelt in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog, had een enorm succes. In 1933 werd het echter door de Nazi’s verboden en belandde het op de brandstapel. In 1938 verloor hij bovendien zijn Duitse staatsburgerschap. Omdat hij die ontwikkelingen al zag aankomen, was hij in 1932 naar het veilige Zwitserland gevlucht, vanwaar hij in 1939 naar de Verenigde Staten doorreisde.
Die ervaringen klinken door in De nacht in Lissabon. Ze geven het verhaal een sterk gevoel van authenticiteit. Remarque benut de door hem gekozen vertelstructuur om het relaas van Schwarz regelmatig te onderbreken voor een gedachtewisseling of discussie tussen de beide mannen. Dat biedt ruimte voor beschouwelijke momenten en geeft het verhaal diepte. Die passages laten ook zien dat voor Remarque zelf de verwerking van het onderwerp zoveel jaar na dato – hij schreef het boek omstreeks 1960 – nog niet was afgesloten.
Die lijn kan je helaas ook doortrekken naar nu. Dictaturen, onderdrukking en vluchtelingen beheersen nog dagelijks ons nieuws. Het is van alle tijden en raakt iedereen. Ik vind het een mooie gedachte dat Remarque ook dát in dit verhaal tot uiting laat komen. De verteller heet Josef Schwarz, maar eigenlijk ook niet omdat hij die identiteit en het bijhorende paspoort van een ander overnam. De man die met dat paspoort de boot naar New York zal nemen heet dan ook Josef Schwarz, maar opnieuw eigenlijk niet. Van beiden kennen we de echte naam niet. Van beiden laat Remarque ook in het midden waarom ze Duitsland moeten ontvluchten. Het zou iedereen kunnen zijn, en om welke reden dan ook.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten