Het kleedje voor Hitler

In de categorie ‘Opmerkelijke boektitels’ heeft wat mij betreft Het kleedje voor Hitler een hoge notering. Op de omslag van het boek is het betreffende kleedje afgebeeld, duidelijk een rijk geborduurd stukje Duitse volkskunst. Volgens mondelinge overlevering in de familie Von Benda werd het tafelkleed, een erfstuk, aan Hitler geschonken omdat zijn persoonlijke interventie voorkwam dat een lid van de familie zouden worden aangemerkt als ‘niet honderd procent raszuiver’, met alle kwalijke gevolgen van dien. Maar klopt dit wel, of is het gewoon een mooi verhaal? Gebruikte de familie Von Benda het om hun vrienden wijs te maken hoe innig hun verhouding met de Führer wel niet was? Tijdens het onderzoek voor zijn boek kon Bas von Benda-Beckmann in de Berlijnse archieven geen vermelding van het geschenk boven water halen. Dus houdt hij het maar op een mooi verhaal, zoals die zo vaak circuleren in families. Zo'n verhaal dat bij iedere vertelling mooier wordt.

Met allerlei vormen van historisch onderzoek en met de betrouwbaarheid van bronnen in en rondom de Tweede Wereldoorlog heeft historicus en schrijver Ban von Benda-Beckmann (1976) wel ervaring. Onder zijn eerdere boeken vind je titels als De Velser Affaire (2013), Het Oranjehotel (2019) en, samen met anderen, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen (2020). Als jonge jongen thuis, in het gezin van een Duitse vader en een Nederlandse moeder, kreeg hij in de marge al wel iets mee van de verhalen over de oorlog die in zijn familie rondgingen. De luidste, meest uitgesproken stem daarin was die van zijn oudtante Luise. Hij en zijn broertje vonden haar wel leuk, al was het alleen maar omdat zij hen ieder jaar met Pasen grappige briefjes en een groot ei van chocolade stuurde, in een grote enveloppe en met de reguliere post. Dat was dus ieder jaar weer enkele grote en heel veel kleine scherfjes chocolade snoepen. Op zijn dertiende hoorde hij dat zij de weduwe was van Alfred Jodl, een van Hitlers trouwste generaals. Een van de mannen die in Neurenberg werden terechtgesteld. Dat ervoer hij, ondanks zijn jeugdige leeftijd, toch als een schok.

 

Aan Het kleedje voor Hitler. Een familiegeschiedenis werkte Von Benda-Beckmann een kleine tien jaar, tussen andere projecten door. Het onderzoek en het schrijven van het verhaal zou dit keer wezenlijk anders zijn, realiseerde hij zich. Vanwege de familierelatie. In een vooraf verantwoordt hij zich dan ook: ‘In dit boek wil ik aan dit voornemen houden: niet wegkijken, niet goedpraten, niet te makkelijk oordelen, maar bovenal proberen te ontrafelen hoe mijn familieleden dachten en wat ze hebben gedaan. En erover blijven nadenken wat dit verleden betekent voor mij, welke verantwoordelijkheden dit met zich meebrengt.’

Eergisteren won het boek de Libris Geschiedenis Prijs 2024. De jury, onder voorzitterschap van Gerdi Verbeet, prees de wijze waarop Von Benda-Beckmann het kleine verhaal, dat van zijn familie, had verweven met het grote, in het bijzonder de Tweede Wereldoorlog. Die verwevenheid is er het hele boek, vanaf 1871 tot ver in de 21ste eeuw. Door zo vroeg in de tijd te beginnen en het leven van zijn verre voorouders uitvoerig te beschrijven – in het Duitsland van Otto von Bismarck, keizer Wilhelm I, jonkers, landadel, een agrarische maatschappij – legt hij een fundament waardoor latere ontwikkelingen beter zijn te duiden. 

Zo schrijft hij, na een betoog over de Duitse vernedering van 1918 en de politieke en sociale chaos waarin het land terechtkwam: ‘Het was in deze periode dat mijn familie, die toch al nationalistisch was ingesteld, steeds meer opschoof in extreemrechtse richting. Als er ergens een basis was, een voedingsbodem voor hun latere keuze voor het nationaalsocialisme, lag die hier, in de verloren oorlog en daarna – de angst voor revolutie, teleurstelling en woede over de nederlaag, duidelijke vijandbeelden, de roep om wraak.’

Voor de goede orde: niet alle leden van de familie Von Benda liepen achter Hitler aan, maar die paar goede waren wel in de minderheid. En of ze nu het thuisfront bemanden, in een gevechtsvliegtuig boven Noord-Afrika vlogen of in Rusland de ijzige kou en de Stalinorgels probeerden te weerstaan, de dood zat in een klein hoekje. De al genoemde oudtante, Luise, nam dienst als secretaresse bij het leger. Een relatief veilig plekje. En liep daar Alfred Jodl tegen het lijf, die de liefde van haar leven zou worden. Ze trouwden in maart 1945, net voor het einde van de oorlog. Bij het eerste  Neurenbergse proces, waar de top van de nazi’s terechtstond, wist Luise de advocaten van haar man over te halen haar aan te nemen als assistente/secretaresse. Ze bleef als geen anders optimistisch, maar dat mocht niet baten. Jodl kreeg de strop.

Ofschoon de geschiedenis van Luise en ‘Onkel’ Alfred veel aandacht vraagt en ook zeker uiterst onderhoudende lectuur is, heeft Von Benda het evenwicht weten te bewaren. Hij legt allerlei kruisende lijntjes en knoopt verhalen aan elkaar, vaak puttend uit dagboeken of memoires – opmerkelijk veel ! – die zijn voorouders en familieleden schreven. Luise publiceerde na de oorlog zelfs een biografie van haar in haar ogen ten onrechte gedode echtgenoot: Luise Jodl, Jenseits des Endes. Leben und Sterben des Generaloberst Alfred Jodl. Een bron van informatie, maar zo een waarvan je als historicus ieder feitje moet wegen. En al doende veel leert over je oudtante. Von Benda-Beckmannn breit zijn verhaal vakkundig af, terugkijkend op ieders rol en houding, ook in de decennia na  de oorlog.

Op 13 februari 2023 schrijft hij een brief aan zijn inmiddels lang en breed gestorven oudtante. Dat mag, ter afsluiting van een biografie van je eigen familie. Hij zegt haar daarin eerlijk wat hij van haar vindt. Het oordeel is pittig, maar daar mag ze het mee doen. En besluit dan: ‘Als deze familiegeschiedenis me íets heeft geleerd, dan is het wel dat alles staat of valt bij dat waarnemen en ernaar handelen. En nu ik klaar ben, realiseer ik me dat jullie mij dan wel niet met een schuld of schaamte hebben opgezadeld (die zijn niet overdraagbaar), maar wel met een verantwoordelijkheid. Een verantwoordelijkheid om openheid van zaken te geven. Om niet te zwijgen of dingen mooier af te schilderen dan ze zijn geweest. Om toch die verboden plek te betreden.’

Bas von Benda-Beckmann / Het kleedje voor Hitler. Een familiegeschiedenis / 672 blz / Em. Querido’s Uitgeverij, 2023