Wachten op het Westen

Catastrofes laten bijna altijd een spoor na in de literatuur. De aanslagen van 9/11 lieten dat weer eens zien. Een hele trits vooral Amerikaanse auteurs verwerkte de ramp in de jaren erna in hun romans, met het meeslepende ‘Extremely Loud and Incredibly Close’ (Extreem luid & ongelooflijk dichtbij) van Jonathan Safran Foer als voorlopig hoogtepunt. Zou dat ook gaan gebeuren met Covid-19? De pandemie die weliswaar minder spectaculair was dan vliegtuigen die zich voor iedereen in real-time zichtbaar in gebouwen boorden, maar evengoed verschrikkelijk en heel vaak dodelijk? Ik denk het wel, de eerste tekenen lijken daarop te wijzen. Onlangs las ik Wachten op het Westen, geschreven door Nausicaa Marbe. Dit boek gaat weliswaar niet over de pandemie zelf, zelfs niet over de lockdown die er het gevolg van was, maar beide gebeurtenissen vormen de aanzet tot het ophalen van jeugdherinneringen. Marbe groeide namelijk op in het Roemenië van Nikolae Ceauşescu, in de jaren zeventig en begin tachtig, toen grote delen van het openbare én persoonlijke leven daar eigenlijk één grote, continue lockdown vormden.

Marbe is schrijver en journalist, verzorgde jarenlang een column in de Volkskrant en doet dat sinds 2013 wekelijks in De Telegraaf. Ze woont met haar gezin in Amsterdam. In maart 2020, helemaal aan het begin van de pandemie, bereikte Covid-19 ook Nederland. Toen Marbe’s echtgenoot in die weken steeds vaker thuiskwam zonder alle producten van zijn boodschappenlijstje te hebben kunnen kopen omdat men massaal aan het hamsteren was geslagen, kwamen bij haar de herinneringen aan haar leven in Roemenië weer boven. Daar kwam je voortdurend voor lege schappen te staan. Marbe’s man deed die boodschappen op haar verzoek trouwens met een mondkapje voor en plastic handschoenen aan. Dit was in maart van dat jaar nog lang niet verplicht – Rutte en Van Dissel: ‘volstrekt zinloos, voegt geen beschermende waarde toe’ - maar als een echte Roemeense geloofde Marbe haar regering niet zo snel…

Het niet kunnen bemachtigen van de dagelijkse boodschappen kwam op haar over als een klein probleem in vergelijking met de volgende fase: de strenge lockdown waarbij het niet was toegestaan naar het buitenland te reizen. Ofschoon dit voelde als een grove inperking van je vrijheid als burger, was er altijd nog de troost dat het een tijdelijke maatregel zou zijn. En er zat een gedachte achter, dus aanvaardde je het. In Roemenië waren de beperkingen op dit gebied niet tijdelijk, maar permanent. En níet onderbouwd. Dus: uitzichtloos. 

De moeder van Marbe, die een bekende componiste was, ontving bijna jaarlijks uitnodigingen uit het vrije Westen om aanwezig te zijn bij uitvoeringen van haar werk. Ze kreeg daar van de autoriteiten vrijwel altijd toestemming voor, soms kon zelfs haar echtgenoot mee. Op haar zestiende nam ze Marbe mee op een reis naar Europa. Op het traject Boekarest – Wenen, vanuit de trein bij zonnig weer, zag Marbe de grauwe wereld van haar vaderland langzaam veranderen in een ‘vrolijk decor in LEGO-kleuren’. Ze voelde zich op een filmset, een plek waar de wereld schoon, menselijk en licht was. Tijdens die trip van zes weken langs de mooiste steden van Europa ging er een wereld voor haar open. Ook was het tijdens die reis dat ze ontdekte dat haar moeder een bijbedoeling had met haar jaarlijkse reizen: organisatorisch en financieel de weg effenen voor haar dochter, zodat ze die hopelijk op haar achttiende veilig naar een vrij leven kon laten vertrekken. Vandaar: Wachten op het Westen.

Marbe houdt van Roemenië en van haar leven daar, al klinkt dat misschien wat raar. Ze houdt van het soms sprookjesachtige berglandschap, de eenvoudige maar zwoele vakanties aan de Zwarte Zee, de zwerftochten met haar ouders in hun na lang sparen bemachtigde Fiat 850, en van de warme omgeving die haar ouders en de inwonende grootmoeder scheppen. Ze haat het inmiddels beëindigde bewind van Nikolae Ceauşescu, de wijze waarop die steeds heftiger tegen het belang van de bevolking inging. Ze haat vooral de honderdduizenden die uit eigenbelang dat bewind overeind hielden, in dienst traden als informant voor de veiligheidsdiensten, van je verlangden dat je voor een simpele reis naar het buitenland tientallen formulieren moest invullen, vernederende verhoren moest ondergaan en eindeloos wachten op een beslissing die op meestal op willekeur berustte. Over die dubbele wereld schreef ze een innemend boek.

Nausicaa Marbe / Wachten op het Westen / 220 blz / Prometheus, 2022