Een trein onder de grond

Hoeveel vrijheid mag een schrijver zich veroorloven in een roman die op een historisch gegeven is gebaseerd? Dat is een vraag die je in besprekingen van historische romans regelmatig tegenkomt. In de beantwoording daarvan kan je ruwweg twee scholen onderscheiden. De puristen zijn van mening dat de auteur zo dicht mogelijk bij de waarheid moet trachten te blijven, de ‘rekkelijken’ gunnen de auteur meer vrijheid, mits de geschiedenis geen onnodig geweld wordt aangedaan. Je zou die vraag ook andersom kunnen formuleren: Hoeveel vrijheid moet een schrijver zich veroorloven in een roman die op een historisch gegeven is gebaseerd? Dit klinkt misschien gek, maar de vraag kwam bij me op tijdens het lezen van The Underground Railroad van Colson Whitehead. Dat is een roman over een zwarte vrouw, Cora, een slavin die zich in het Amerika van het midden van de negentiende eeuw ontworstelt aan de slavernij en haar vrijheid vindt.

Met de Underground Railroad wordt in de Amerikaanse geschiedschrijving het clandestiene systeem aangeduid waarmee ontsnapte slaven vanuit de Zuidelijke Staten naar het Noorden werden gebracht, waar ze vrije burgers werden. Dat systeem werd gerund door blanke vrijwilligers en reeds ontsnapte slaven die de vluchtelingen onderdak, voedsel en medische hulp boden en ze steeds naar een volgende halteplaats brachten. Dat transport vond plaats met behulp van boerenkarren, over weinig gebruikte paden en over water, verborgen in de ruimen van schepen. De risico’s waren groot, zowel voor de vluchtelingen als de vrijwilligers. Bij ontdekking werden de laatsten zonder pardon en zonder proces opgehangen, terwijl de vluchtelingen vaak werden teruggebracht naar de plantage die ze waren ontvlucht om daar alsnog ter dood te worden gebracht, vaak op afschuwelijke wijze.

Bij Whitehead is de Underground Railroad een heuse spoorweg die zich onder de grond bevindt. De toegangen tot de halteplaatsen bevinden zich onder de huizen of bedrijfsgebouwen van de vrijwilligers. Cora, de slavin die naar het noorden vlucht, wordt door de helpers voor ieder nieuw traject dat zij gaat afleggen weer naar zo’n ondergronds station gebracht. Vandaar reist zij afwisselend in mooie rijtuigen of in simpele wagons, getrokken door imposante locomotieven, schuddend en door donkere tunnels, naar haar volgende bestemming. Ik geef het direct toe, dat is niet de kernboodschap van de roman. Maar het is wel een prachtige, voor mij symbolisch uiterst sterke en hartverwarmende verbeelding van het begrip Underground Railroad. Hier is een schrijver aan het werk die zich donders goed realiseert welke literaire middelen hem ter beschikking staan bij het componeren van een verhaal. Zelfs binnen het 'keurslijf' van een historische roman.

Ook het verhaal van Cora’s vlucht giet Whitehead in een mooie vorm. De plantage vanwaar zij met een medeslaaf vlucht ligt in Georgia, in het diepe zuiden. Ook Cora’s moeder is vandaar gevlucht, toen Cora elf was. Van haar is daarna nooit meer iets vernomen. Nu Cora verandert in een jonge vrouw en zij voelt dat de eigenaar van de plantage een meer dan gebruikelijke interesse voor haar aan de dag legt, besluit zij ook te vluchten. Dwars door de moerassen die om de plantage heen liggen. Dat is gevaarlijk, maar vergroot ook de kans uit handen van de achtervolgers te blijven. Daarna vervolgt ze etappe voor etappe haar weg naar het Noorden: South Carolina, North Carolina, Tennessee, Indiana en het Noorden, waar haar de vrijheid wacht. Whitehead heeft ervoor gekozen Cora in iedere halteplaats een specifieke historische ervaring te laten ondergaan. Zo heeft ze een baantje als ‘acteur’ in een museum waar blanke bezoekers door middel van ‘living history’ uitbeeldingen van het leven van de zwarte Amerikanen iets van die cultuur kunnen ervaren. En op een andere plek, wanneer  verder reizen te gevaarlijk wordt geacht, duikt ze maandenlang onder op de zolder bij een blank echtpaar. Die worden uiteindelijk ontmaskerd en tijdens een volksgericht aan de boom voor hun huis opgehangen.

Gedurende Cora’s gehele vlucht is er steeds de dreiging van de premiejager die is ingehuurd door de eigenaar van haar plantage. Deze man, Ridgeway, zit haar vaak op de hielen. Als hij haar weet te pakken en terug te brengen naar de plantage wacht hem een hoge beloning. Niet dat Cora als slaaf zoveel waard is, maar plantagehouders achtten de afschrikwekkende werking van een publieke terechtstelling van een teruggebrachte slaaf goud waard. Ze waren daarom bereid een vermogen te betalen voor een slaaf die ze kort daarna ter dood zouden brengen.

Whiteheads roman vertelt een verhaal dat al vaak is verteld. En in televisieseries en speelfilms is gebruikt. We kunnen het verhaal wel dromen. Maar zijn keuze voor het invoegen van ongewone en opmerkelijke elementen – de échte ondergrondse trein en de specifieke ervaring per etappe – maakt zijn boek tot een verrassende leeservaring.

Colson Whitehead
The Underground Railroad
308 blz
Fleet

[Nederlandse editie: De ondergrondse spoorweg]