Een droombaan in Moskou

Een aanstelling als correspondent: voor sommige journalisten is het een droom. Werken en wonen in een land waar je iets mee hebt, en over de gebeurtenissen in dat land verslag doen in de Nederlandse media. Ook Iris de Graaf (1991) droomde ervan. Het land waar zij van hield was Rusland. Haar oma, Katja, was een Russische, meer specifiek een Oekraïense, die als jonge vrouw in de heksenketel van de Tweede Wereldoorlog in Nederland terecht was gekomen. Van haar hoorde Iris talloze verhalen over Rusland, genoeg om als tiener met een woordenboek alvast Russische woorden te leren, en later Slavistiek te gaan studeren in Groningen. Vanaf 2015 was ze online verslaggever bij NOS op 3 en NOS Stories En in het voorjaar van 2020, nadat bekend was geworden dat David Jan Godfroid opnieuw correspondent voor de Balkan zou zijn en er voor zijn post in Moskou een vacature ontstond, solliciteerde Iris en kreeg ze de baan. Een droom die uitkwam.

Een gemakkelijke plek was Moskou al jaren niet mee voor een correspondent. De hoop die er had geheerst onder Gorbatsjov was langzaamaan verdwenen tijdens het bewind van Jeltsin. De aantasting van de democratie en de inname van de Krim onder Poetin creëerde een onheilspellende sfeer. Tenminste, voor de Russen die prijs stelden op zaken als een vrije meningsuiting en eerlijke verkiezingen. Maar het Rusland waarin Iris de Graaf haar correspondentschap begon was een verscheurd land: miljoenen Russen vonden het wel goed wat Poetin deed. Zagen hem als een soort vaderfiguur, hij deed immers wat goed was voor het land. Die tweedeling onder de bevolking maakte het voor een Westerse journalist lastig om te werken. En sinds de inval in Oekraïne, in februari 2022, ook ronduit gevaarlijk. 

In Vrijuit: Over Rusland en de liefde voor een land die niet wederzijds bleek te zijn geeft De Graaf ons een mooi inkijkje in het vak van correspondent. Haar team bestaat uit drie man: de Russische Irina, de producente, die dit werk al dertig jaar doet; de cameraman, Faik; en zijzelf. Alle drie in freelance dienst van de NOS. Daarnaast is er, indien nodig, altijd een tweede correspondent die bij afwezigheid van Iris klussen kan verzorgen. Iris en Irina kiezen de onderwerpen voor reportages, maar ook de nieuwsredactie van de NOS in Hilversum doet voorstellen. Naast de voor de hand liggende nieuwsonderwerpen wil Iris graag de gewone Rus in beeld brengen en laten praten. Het liefst buiten zicht van de politie, om moeilijkheden te voorkomen. Niet dat ze illegaal bezig zijn, integendeel, ze zijn steeds op stap met een dikke map vol met afgestempelde vergunningen. Maar Russische agenten steken daar graag hun neus in, voor de zekerheid. En ontdekken dan regelmatig iets waardoor het tóch niet mag.

Rusland is een immens land, voor speciale reportages moeten ze soms wel een etmaal reizen. Kostbaar is dat natuurlijk ook. Wanneer Rusland na de inval in Oekraïne wordt buitengesloten van het systeem van internationale banktransacties, is De Graaf gedwongen minstens eenmaal per maand naar Nederland te reizen om bij de NOS het benodigde geld voor het draaiende houden van het kantoor cash op te halen. Steeds op een vlucht via Dubai of Istanboel, want directe vluchten op Rusland zijn er niet meer. Geld dat ze dan weer Rusland in moet zien te krijgen.

Een meerwaarde aan Vrijuit zijn de persoonlijke details. In korte hoofdstukjes krijgen we een beeld van Katja, de Russische oma van Iris. Ook de ´relatie op afstand´ van Iris en haar vriend komt aan bod. Van de online maaltijden, waarbij ze beiden iets bestellen en dat gezamenlijk voor de laptop opeten, kletsend, hij in Nederland en zij in haar Moskouse appartementje, tot aan de moeilijke momenten waarop je je afvraagt of zo´n relatie wel genoeg biedt om het jaren vol te houden.   

Maar er waren ook opstekertjes. Een ervan leek mijlenver af te staan van haar Russische leven, maar had er alles mee te maken. In 2022 verleende het tijdschrift Harper’s Bazaar haar de Woman of the Year Award voor haar onbevreesdheid en vastberadenheid. De prijs werd uitgereikt tijdens een gala in Amsterdam, bij welke gelegenheid ook een fotoreportage van haar werd gemaakt, gekleed in chique designeroutfits.

Tweemaal haalt de NOS Iris terug uit Rusland. De eerste keer is dat kort na de Russische inval in Oekraïne, in maart 2022, wanneer de veiligheidscoördinator in Hilversum inschat dat Poetin weleens de staat van beleg zou kunnen uitroepen. Twee maanden later reist ze terug naar Moskou, haar eigen keuze. Het is een wezenlijk veranderd Moskou waarin ze terugkeert. De regels waaraan westerse journalisten zich moeten houden bij hun werk zijn aangescherpt, het aantal voorschriften en verboden vertienvoudigd. Al bij haar aankomst op de luchthaven wordt Iris langdurig ondervraagd, waarbij vooral het in Den Haag gevestigde Internationale Strafhof een gespreksonderwerp is. Dat lijkt Nederland in de ogen van de agenten tot een vijandige natie te maken. En Iris tot een vertegenwoordigster daarvan. Die tweede periode in Rusland krijgt langzamerhand lugubere randjes. Op een avond komt ze thuis en ziet op meerdere plekken hoopjes zaagsel op het tapijt liggen. Er is geboord in de muren en het plafond, en het zaagsel lijkt bewust achtergelaten. De druk opvoeren, heet dat. Haar bang maken, weten dat je misschien wordt afgeluisterd in je eigen woning. 

Het is de periode van de laatste processen tegen Aleksej Navalny. Het is ook de periode waarin de correspondent van de Wall Street Journal tijdens een reportage in het binnenland wordt gearresteerd op verdenking van spionage, voor de rechter komt en twaalf jaar cel krijgt. Dat is voor veel westerse correspondenten de spreekwoordelijke druppel. Is het werk dat je zo graag doet het waard zo’n risico te nemen? Vrijwel alle grote kranten en zenders halen hun medewerkers terug. Ook de NOS, die vermoedelijk getipt was dat Iris op het punt stond te worden opgepakt. Iris kreeg out of the blue een bericht uit Hilversum met de strikte opdracht binnen drie uur het land te verlaten. Met slechts enkele koffertjes reed ze halsoverkop naar de luchthaven, en zat even later op een vlucht naar het buitenland. Rusland zou ze nooit meer inkomen zolang het huidige regime aan de macht was, dat was duidelijk.

Het opschrijven van haar belevenissen als correspondent was voor Iris een manier om de frustraties en opgebouwde spanningen kwijt te raken. Als lezer leef je met haar mee omdat ze heel open is: de emoties variëren van een juichende blijdschap aan het begin van haar aanstelling tot een leven waarin angst voor wat elk moment kon gebeuren alles overheerst. En woede, omdat één man het leven van zoveel Russen verpest. Maar ze blijft altijd professioneel. Dat zie je ook soms op de avonden dat zij het NOS Journaal presenteert. Dat doet ze sinds januari 2024. Met enige regelmaat spreekt zij dan met Geert Groot Koerkamp, haar ex-collega als correspondent. Hij werkt daar nog steeds, nu al meer dan dertig jaar. Het moet voor haar een wat vreemde ervaring zijn zo’n gesprek met hem te hebben, zij in Hilversum en hij in Moskou. Maar dat laat ze niet merken.

Iris de Graaf / Vrijuit: Over Rusland en de liefde voor een land die niet wederzijds bleek te zijn / 368 blz / Lebowski, 2025  //  Luisterboek, voorgelezen door de auteur / 10 uur en 42 minuten / Lebowski, 2025, via Storytel