Elizabeth, maar dan anders ...

Het bericht van het overlijden van de Britse koningin bracht mij een boekje in herinnering dat ik alweer zo´n vijftien jaar geleden las: The Uncommon Reader, geschreven door Alan Bennett. In nog geen 150 bladzijden portretteert deze daarin Elizabeth op een verfrissende wijze waar ‘officiële’ en geleerde biografen alleen maar van kunnen dromen. Bennett (geb. 1934) is geen geleerde biograaf, maar een acteur die tevens scenario’s schrijft voor toneel en televisiedrama’s. Hij won veel prijzen, de lijst van door de BBC verfilmde stukken van zijn hand is lang. In zijn métier moet je de boodschap kort en bondig brengen, zo verpakt dat je de aandacht van het publiek vasthoudt. Af en toe een grapje is aan te raden. In 2006 liet hij zijn creativiteit los op Hare Majesteit. In Groot-Brittannië is zoiets listig, voor je het weet beledig je de achterban. Maar Bennett koos een invalshoek waar niemand een probleem mee zou kunnen hebben: de koningin, de tachtig gepasseerd, ontdekt hoe leuk het lezen van boeken is.

Het begint met een verrassende ontmoeting op Buckingham Palace. Op een middag ontdekt de koningin daar tijdens het uitlaten van haar corgi´s een bibliobus. Nieuwsgierig stapt ze naar binnen en begint een praatje met de bibliothecaris, meneer Hutchinson. Ook maakt ze kennis met de tiener Norman, een hulpje in de keuken die graag romans leest van homoseksuele auteurs. Elizabeth leent een boek dat haar niet zal bevallen, en laat zich daarom de keer erop adviseren door Norman. Al gauw ontstaat er tussen die twee een band en raakt ze verslaafd aan lezen. Omdat Elizabeth zich realiseert dat ze nog weinig weet van literatuur, stelt ze Norman aan als haar ´literary adviser´, met onbeperkte toegang tot zijn cheffin en de opdracht naast de bibliobus ook andere bibliotheken af te struinen. Voor Elizabeth opent het lezen van boeken een hele nieuwe wereld. In haar functie is ze gewend om als voorbereiding op werkbezoeken beknopt gebriefd te worden, nu kan ze urenlang de diepte in, helemaal verdwijnen in een boek. 

Bennett schetst met gevoel voor understatement de reactie van de hofhouding, die grotendeels bestaat uit niet-lezers. Men ondergaat het lijdzaam. Pas wanneer de Majesteit tijdens de smalltalk op werkbezoeken haar gesprekpartners gaat vragen welk boek ze aan het lezen zijn – in paniek weet een persoon slechts te bedenken ‘de bijbel, Majesteit’ - moet er duidelijk wat gesleuteld worden aan de opzet van die bezoeken. De koninklijke corgi’s gaan minder subtiel te werk. Zij reageren de verminderde aandacht van hun bazin af door op boekenjacht te gaan. Op sloopjacht, welteverstaan.

Tot zover intelligente humor in de beste Engelse traditie. Maar Bennett gaat dieper. Hij laat Elizabeth subtiele veranderingen in haar persoonlijkheid ondergaan, teweeggebracht door wat ze leest. Dat gaat heel ver, de mens Elizabeth gaat zelfs terrein winnen op het instituut The Queen zou je kunnen zeggen.

Bennett lezen is een feestje. Welke andere auteur/biograaf bedenkt dat Elizabeth, na het lezen van het eerste deel van A la recherche du temps perdu van Marcel Proust, waarin de scène voorkomt waarbij het eten van een in bloesemthee gedoopte Madeleine jeugdherinneringen op gang brengt, de keuken vraagt om een kopje thee en koekjes, om te zien of dat bij haarzelf ook zo werkt. Bennett is ogenschijnlijk vaak lichtvoetig, maar heeft zijn onderzoek gedaan en, belangrijker, weet precies welke boodschap hij wil brengen. Ik vermoed dat Elizabeth die boodschap bij het lezen van dit boekje zeker zal hebben herkend.   

Alan Bennett / The Uncommon Reader / 128 blz / Picador, 2008 / / Nederlandse editie: De ongewone lezer