Leven na leven

Ik kijk graag naar de film Groundhog Day. Daarin speelt Bill Murray een weerman die door zijn televisiestation naar het stadje Punxsutawney in Pennsylvania wordt gestuurd om verslag te doen van het uit de winterslaap ontwaken van de groundhog, een bosmarmot. Murray verslaat dit evenement al voor de vierde keer en hij laat duidelijk blijken dat dit voor hem drie keer te veel is. Het gezelschap van zijn mooie producer, gespeeld door Andie McDowell, is het enige lichtpuntje tijdens de trip. Maar dan gebeurt er iets opmerkelijks. Wanneer Murray op de tweede dag na aankomst in het stadje wakker wordt, is het weer Groundhog Day. En ook op de derde dag, de vierde en de daaropvolgende dagen is het steeds diezelfde dag. In het begin herhaalt alles zich ongewijzigd, daarna begint Murray bewust dingen anders te doen, het leven meer naar zijn eigen hand te zetten. Het resultaat is een vrolijke, speelse en soms sprookjesachtige film.

In Groundhog Day is het spel met de werkelijkheid nog heel overzichtelijk: het speelt zich af op één dag, op één plaats, rond één gebeurtenis. Wat Kate Atkinson doet in Life after Life gaat veel verder. Zij laat een heel leven steeds opnieuw beginnen, zich op meerdere plekken afspelen en bovendien nauw verbonden zijn met historische gebeurtenissen.

Hoofdpersoon is Ursula Todd. Zij wordt geboren op 11 februari 1910. Er woedt die nacht een sneeuwstorm, waardoor de dokter niet bij de geboorte aanwezig kan zijn. Dat is fataal, want het meisje heeft de navelstreng om haar nek zitten, niemand weet die te verwijderen en ze overlijdt. Wanneer ze opnieuw wordt geboren, in dezelfde nacht, ligt er een dik pak sneeuw maar stormt het niet, zodat de dokter present is en de baby het overleeft. Als kleuter wordt Ursula tijdens een strandvakantie door het getij meegesleurd en verdrinkt, om een paar hoofdstukken later in diezelfde situatie te worden gered door een badgast. Enkele jaren later valt ze uit het raam van haar kinderkamer te pletter, in de herhaling daarvan voorvoelt ze het gevaar en weet een val te voorkomen. Steeds eindigt zo'n ongeluk met de mededeling 'Darkness fell', waarna we weer terug zijn bij het opnieuw geboren worden in een witte wereld.

Ursula is het derde kind van Sylvie en Hugh Todd. Hij werkt in de Londonse City, zij zorgt voor het gezin. Ursula heeft een oudere broer en zus en twee jongere broers. Thuis is een landhuis even buiten Londen. Er is genoeg geld om een kokkin en een meid in dienst te kunnen hebben. Het is een typisch Engels gezin uit de 'upper-middle-class'. Het dagelijkse leven van het gezin is een constante factor te midden van al de turbulente lotgevallen die Atkinson voor hen in petto heeft. Dat geeft de roman een rustpunt én levert een mooi tijdsbeeld op.

Sylvie en Hugh ontdekken tijdens Ursula's tienerjaren dat er met hun dochter iets vreemds aan de hand is. Ze is vaak bedachtzaam, is soms even 'weg'. Zelf heeft Ursula regelmatig het gevoel dat iets al eerder heeft plaatsgevonden of dat er iets onaangenaams staat te gebeuren. Maar wat er nu precies met haar aan de hand is doorgrondt ze niet. Atkinson beschrijft die momenten van een déjà vu heel subtiel, dat is prachtig gedaan.

In het leven van de volwassen Ursula staan de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland en de Tweede Wereldoorlog centraal. Als jonge vrouw in Duitsland leert zij Eva Braun kennen en bezoekt met haar zelfs Hitlers Berghof. In Londen is zij tijdens de 'Blitz', de Duitse bombardementen op de stad in november 1940, brandwacht. In Berlijn komt zij - weer eens - om het leven tijdens de gevechten in het voorjaar van 1945. Zo’n opsomming doet wellicht denken aan goedkoop effectbejag, maar al die verschillende Ursula's zijn volstrekt overtuigende personages. De gebeurtenissen, vooral de nachtelijke reddingsacties in het gebombardeerde en brandende Londen, zijn meeslepend beschreven.

Ofschoon Ursula's leven steeds anders verloopt is ze natuurlijk steeds dezelfde Ursula, afkomstig uit een Engelse familie. Voor haar ouders, broers en zussen nemen gebeurtenissen soms ook een andere wending in een nieuw leven van Ursula. Of blijken die gebeurtenissen, nu gezien door de ogen van een ander, net iets te verschillen van de eerdere versie. 

Een schrijver heeft de touwtjes in handen, kan naar believen het leven van zijn personages vorm geven en manipuleren. Het lijkt alsof Atkinson dat uitgangspunt hier tot het uiterste heeft willen doorvoeren, nieuwsgierig naar wat er dan ontstaat. Die gedurfde opzet slaagt, Life after Life is als een literaire achtbaan vol onverwachte bochten en duikelingen. Het is prettig dat Atkinson ieder hoofdstuk voorziet van een tijdsaanduiding, zodat je als lezer altijd weet waar je bent.

Als je je leven opnieuw mag beginnen, ga je het dan beter doen? Ursula lijkt zich, zeker later in haar leven, van die mogelijkheid tot herstel bewust te zijn. Maar of dit altijd lukt? In de openingsscène van het boek komt zij in 1930 een koffiehuis in München binnen en neemt plaats aan een tafel waar mannen zich hebben verzameld rond een heer die zij aanspreken met ‘Führer’. Dan haalt zij uit haar tas een revolver en richt die op hem. De andere mannen trekken ook hun wapens. ‘Darkness fell’, luidt het dan. Het lukt dus niet altijd.