En de Nobelprijs voor Literatuur 2025 gaat naar ...

Hij ontving al eens de belangrijkste literaire prijs van zijn vaderland Hongarije en won in 2015 de Man Booker International Prize. Maar komende week, op 10 december, de sterfdag van Alfred Nobel, mag László Krasznahorkai in Stockholm de prijs der prijzen ophalen: de Nobelprijs voor Literatuur. De eer is aanzienlijk, het prijzengeld eveneens. De Zweedse Akademie zal een kleine 900.000 euro naar zijn rekening overmaken. 

Een handvol romans van Krasznahorkai is vertaald in het Nederlands. Ik las door de jaren heen het al wat oudere Oorlog en oorlog (1999, vertaling 2022) en het latere Herscht 07769 (2021, vertaling 2023). Indrukwekkende romans die lang blijven hangen. Maar mijn favoriet is het uit 2016 daterende Baron Wenckheim keert terug. Een zwarte komedie en een afschrikwekkend toekomstbeeld ineen.

Wanneer in een Hongaarse provinciestad het verhaal de ronde doet dat de oude baron Béla Wenckheim vanuit Argentinië op weg is naar de stad van zijn jeugd raken het stadsbestuur, de media en veel inwoners in een roes. Al snel is iedereen ervan overtuigd dat de baron onmetelijk rijk is, en hij die rijkdom zonder twijfel zal willen delen met de plaats waaraan hij zijn hele leven verknocht is gebleven. De burgemeester, de politiecommissaris, de directeur van het gymnasium en nog een handvol andere notabelen organiseren een grootse ontvangt op het treinstation. Het oude familiekasteel, waarin nu het gemeentelijke weeshuis is gevestigd, wordt ogenblikkelijk ontruimd en schoongemaakt. En de lijstjes met ‘goede doelen’ plus de bijhorende begrotingen worden opgemaakt. En dat zijn er veel, want de stad is door jarenlang slecht bestuur, vriendjespolitiek en grepen uit de gemeentekas verloederd.

De persoon die op het station uit de trein stapt is een fragiele oude man, geestelijk niet helemaal alert – voortdurend in zijn gedachten verzonken is de goede omschrijving -  die na het vergokken van zijn vermogen door zijn familie Argentinië uit is gesmokkeld voordat justitie hem kon inrekenen. In Wenen hebben ze hem in het nieuw gestoken, hem een paar honderd euro in handen gestopt en hem op de trein naar zijn geboorteplaats gezet, waarbij hij heeft beloofd hen nooit meer onder ogen te komen. Die man is, wanneer hij de trein verlaat, volkomen overdonderd door de enorme mensenmassa die hem opwacht. De speeches dringen nauwelijks tot hem door, evenals de pogingen van het lokale operakoor om Don’t cry for me Argentina ten gehore te brengen. Het welkomstdiner verlaat hij voortijdig en pas in het familiekasteel waar hij wordt afgeleverd, een lege huls waar de lokale timmerman nog bezig is een bed voor hem in elkaar te zetten, komt hij een beetje tot zichzelf. Herinnert hij zich weer dat de reden voor zijn bezoek was dat hij zijn jeugdliefde Marika wilde opzoeken.

Krasznahorkai weet dit tragikomische gegeven tot in alle uithoeken van de mogelijkheden uit te melken. Maar in wezen is deze verhaallijn niets anders dan een kapstok voor zijn eigenlijke betoog: hoe, in een samenleving waar de bestuurders alle macht naar zich hebben toegetrokken en hun invloed en de media gebruiken om de publieke opinie te bewerken en hun eigen falen te verhullen, de waarheid nooit de waarheid is en beïnvloeding van de massa aan de orde van de dag is. Waar de commissaris van politie, de échte baas, de plaatselijke motorbende Lokale Krachten gebruikt om tegenstanders af te ranselen. Je kan je niet aan de indruk onttrekken dat hij, in de vorm van een professioneel verhulde parabel, schrijft over de huidige situatie in zijn eigen land, Hongarije.

Wanneer het zelfs de weinig slimme burgemeester na enige tijd gaat dagen dat de baron niet de kip met de gouden eieren is, en hij zich na een bizar ongeval waarbij de baron om het leven komt realiseert dat de door hem en zijn collega’s publiekelijk opgeklopte verwachtingen niet zullen worden vervuld, begint hij aan een cover-up. Een regelrechte geschiedvervalsing, waarbij alle betrokkenen, met inbegrip van de lokale journalisten, opnamen, redevoeringen en andere bewijsstukken moeten vernietigen. Het is niet gebeurd, wordt het officiële standpunt. Maar de komst en de dood van de baron hebben iets ongrijpbaars in gang gezet waaraan – en hier begint het verhaal eigenlijk pas echt - de gehele stad uiteindelijk ten onder zal gaan.

Krasznahorkai schetst in deze roman een maatschappij waarin menselijke en democratische waarden ondergeschikt zijn geraakt aan de belangen van de machthebbers. Hij doet dat briljant, als een dirigent op wiens aanwijzingen het orkest alles uit een complex muziekstuk weet te halen. Zo begint hij zijn roman ook, met een bladzijden lange peptalk waarin hij zijn musici opzweept alles te geven wat ze hebben. Je realiseert je als lezer dat het verhaal dat volgt niet de kale realiteit is, maar de interpretatie daarvan door de dirigent, in dit geval de schrijver.

De lange hoofdstukken kennen geen witregels. Vaak verspringt bij het begin van een nieuwe alinea ook het vertelperspectief. Het duurt even voordat  je daaraan gewend bent, wat ook geldt voor de snelheid waarmee je de nieuwe verteller herkent. Maar eenmaal ingelezen is het effect van deze techniek dat je op den duur leest als in een trance, zonder onderbreking. Letterlijk meeslepend.

László Krasznahorkai / Baron Wenckheim keert terug / Vertaald uit het Hongaars door Mari Alföldy / 496 blz / Wereldbibliotheek, 2019

Brouwers' mooiste

Twee maanden geleden verscheen de eerste audioversie ooit van De zondvloed, het monumentale epos van Jeroen Brouwers waarin hij terugkeert naar zijn jeugd in Nederlands-Indië, het Jappenkamp, zijn kostschooljaren in Nederland, zijn vroege schrijverschap en eerste huwelijk. De roman dateert van 1988, de in 1940 geboren Brouwers liep tijdens het schrijven dus tegen de vijftig. En dat merk je. Hij is zelfverzekerd, want heeft in die fase van zijn schrijverschap al een indrukwekkend oeuvre op zijn naam staan. Hij is ongenadig, zowel voor anderen als voor zichzelf. En hij is precies, heeft over de betekenis van wat hij wil zeggen nagedacht en er de juiste woorden voor gevonden. Voeg daar zijn neiging tot het neerpennen van een warmbloedige taal bij en je hebt een Brouwers die alle registers open heeft gezet. 

Ik las de roman in 1988, zoals ik na het in 1977 verschenen Zonsopgangen boven zee vrijwel alles van hem las. Noteerde in mijn leesschrift onder mijn korte impressie vijf sterren. Dat laatste doe ik niet meer, maar m´n oordeel zou nu niet anders zijn. Na 37 jaar een boek herlezen kan mee- of tegenvallen. Het doen van een ontdekking en daardoor verrast zijn is er niet of nauwelijks meer. Het is nu puur de inhoud en kracht van het verhaal en de tekst die bewondering kunnen afdwingen of. Om dat een handje te helpen herlees in het liefst in de vorm van een luisterboek. Dat voegt een nieuwe sensatie toe, zeker als de ‘stem’ professioneel is. In dit geval is het Cees van Ede, oud-presentator van radio- en televisieprogramma’s. Zijn rustige, vrij neutrale toon vormt een contrast met de soms barokke taal en de emoties die Brouwers oproept, maar zorgt  wel voor een zekere balans die aangenaam luistert.    

In 1988 koos de uitgever voor het boek een omslag met daarop de beroemde prent van Hokusai, Onder de golven van Kanagawa. Het overdonderende natuurgeweld waaronder de prauw lijkt te bezwijken is toepasselijk voor de inhoud van het verhaal. Voor het luisterboek  werd speciaal een nieuw beeld gemaakt, een tekening waarin je Brouwers verwoed een stapel papier ziet volschrijven. Op de achtergrond een bos, en Brouwers is niet de Brouwers uit 1988 maar de man zoals hij eruitzag in zijn laatste jaren, omstreeks 2020. De drie kleine rode bollen rechtsonder lijken te verwijzen naar de drie romans waarin Brouwers ‘afrekende’ met zijn jeugd, in Nederlands-Indië en Nederland: Het verzonkene (1979), Bezonken rood (1981) en het onderhavige boek, De Zondvloed, waaraan hij acht jaar schreef. De eerste twee, niet al te dik, hebben sinds hun verschijnen herdruk na herdruk beleefd, Bezonken rood zelfs al meer dan vijftig (!). De Zondvloed, misschien door de omvang, haalt dat bij lange niet. Maar is voor mij wel de mooiste van de drie. De meest complete beleving. En in zekere zin ook Brouwers' romanoeuvre in het klein.

Jeroen Brouwers / De zondvloed / Luisterboek, voorgelezen door Cees van Ede / 26 uur en 48 minuten / Atlas Contact, via Storytel, 2025

Jeroen Brouwers / De zondvloed / 762 blz / De Arbeiderspers, 1988

Neurenberg: verslaggevers bij het hoofdproces

Het moet voor Russell Crowe een dubbel gevoel zijn geweest dat Gladiator 2 vorig jaar zonder hem werd opgenomen. Gladiator 1 was immers zijn meest succesvolle film geweest. Als nog jonge acteur won hij er een Oscar voor Beste Hoofdrol mee. Maar ja, aan het slot van die film stierf zijn personage, dus een terugkomst in die rol was uitgesloten. Maar zelfs als die mogelijkheid om terug te keren er wel was geweest, dan was er een ander, nogal  groot, probleem geweest. Crowe was namelijk niet langer de gespierde, afgetrainde acteur van weleer. Vijfentwintig jaar iets te veel eten en iets te weinig sporten hadden sporen nagelaten. Maar gelukkig zijn er ook voor de wat dikkere man mooie filmrollen. Wat dacht u van Hermann Göring? Voor Crowe toch op het lijf geschreven, zou je denken. En in psychologisch opzicht voor een acteur een uitdaging, lijkt mij. Ik schat in dat Crowe het aanbod om die oer-nazi tot leven te brengen gretig heeft aangenomen. 

We hebben het over de speelfilm Nuremberg, die enkele dagen geleden z’n Nederlandse première beleefde. Mooi samenvallend met het begin, tachtig jaar geleden, van de Neurenbergse processen. Meer dan de trailer heb ik er nog niet van gezien, maar die geeft de indruk dat Crowe met merkbaar plezier in de huid van ´Dicke Hermann´ is gekropen.

Ook op het boekenfront is er het afgelopen jaar nogal wat aandacht geweest voor het jubileum van de processen. Een van de aardigste uitgaven is voor mij wel Het schrijverskasteel van de Duitse historicus Uwe Neumahr (1972). Die kijkt daarin naar het in november 1945 begonnen hoofdproces tegen de belangrijkste aangeklaagden, en doet dat door de ogen van zo’n twintig journalisten en schrijvers die door hun krant of ander medium naar Neurenberg waren afgevaardigd. De titel van Neumahr’s boek, Het schrijverskasteel, verwijst naar het onderkomen waar het gros van de honderden journalisten was ondergebracht. Dat was het kasteel Faber-Castell even buiten de stad, dat eigendom was van de gelijknamige adellijke familie die rijk was geworden door de productie van potloden. 

Heel luxe was het verblijf in het kasteel niet, de meeste gasten moesten kamers delen, soms wel met tien man. En ook het sanitair was niet berekend op zoveel gebruikers. Maar met z’n allen zo dicht op elkaar zitten had ook voordelen. Overdag, in de rechtszaal,  werden de journalisten geconfronteerd met de meest gruwelijke getuigenissen. Dag na dag. Dan was het prettig om ’s avonds, in het verder best wel gezellige kasteel, stoom af te blazen. Het eten was niet om over naar huis te schrijven, maar drank was er in overvloed. Veel journalisten hielden het alle twaalf maanden dat het hoofdproces duurde vol. Dat is niet verwonderlijk, het proces en de vele onthullingen waren immers wereldnieuws. Hoe vaak krijg je de kans daar bovenop te zitten? En, ook belangrijk, het was een novum: nooit eerder waren zo kort na een oorlog de schuldigen berecht, en dat zo grootschalig, zorgvuldig en juridisch onderbouwd. Het zou een standaard worden. Wij gebruiken daar nu de term ‘tribunaal’ voor.  

Door wiens ogen kijken we naar het proces? Enerzijds door die van ervaren oorlogsverslaggevers als de Amerikanen John Dos Passos en William Shirer. Deze laatste had als correspondent van CBS New York vanaf 1934 in Berlijn gewoond, had verslag gedaan van de jaarlijkse rijkspartijdagen in Neurenberg en was begin 1940 zelfs meegereisd met de Duitse troepen die Scandinavië, Nederland, België en Frankrijk innamen. Pas toen hij merkte dat de Gestapo een dossier over hem aanlegde, hield hij het voor gezien. Shirer was vooral geliefd om zijn radioreportages. In miljoenen huiskamers in Engeland, de Verenigde Staten en de rest van de wereld klonk soms dagelijks zijn stem door de radio, direct verslag doend vanuit een veldtocht of als ooggetuige van de val van Duinkerken. Die voor velen herkenbare stem deed nu verslag van het hoofdproces. 

Ook Martha Gellhorn was een van de meer ervaren verslaggevers. En een van de weinige vrouwen onder hen. Samen met haar echtgenoot Ernest Hemingway had zij vanaf 1936 verslag gedaan van de Spaanse Burgeroorlog, daarna vanuit Duitsland van de opkomst van de nazi’s. Tijdens de oorlog lag zij met haar echtgenoot in een complexe vechtscheiding, maar dat weerhield haar er niet van voor haar werk tot het uiterste te gaan. Zo was zij de enige verslaggever die op D-Day bij de troepen was – illegaal, een weergaloos spelletje verstoppen – en een van de eersten die het kort tevoren bevrijdde concentratiekamp Dachau bezocht. Haar verslagen daarvan, en vooral de directheid, vormen een staaltje journalistiek op hoog niveau. 

Een andere bekende vrouw in Neurenberg was Erika Mann. Deze dochter van Thomas deed haar werk vanuit een geheel ander vertrekpunt. Samen met haar broer Klaus en enkele vrienden had zij de opkomst van Hitler van satirisch commentaar voorzien door middel van haar cabaret Die Pfeffermühle. Dit, samen met de talloze artikelen waarin zij zich teweer stelde tegen de nazi’s hadden haar al vroeg een plekje hoog op Hitlers dodenlijst bezorgd. Waar Gellhorn in Neurenberg volstrekt professioneel bleef, kon Erika Mann soms de verleiding niet weerstaan iets te triomfantelijk op de perstribune plaats te nemen.

Gaandeweg het proces stuitten de verslaggevers op een met de dag problematischer gegeven: nu het 'nieuwtje' van het proces er wel zo'n beetje af was, en er niet alle dagen spectaculaire filmbeelden of  verhoren in de aanbieding waren, verloor het grote publiek z'n interesse. Dat probleem werd mede veroorzaakt door de beslissing, bij de start van het proces door de rechters genomen, om alle processtukken in de rechtszaal  voor te lezen. De Amerikaanse topjournalist Howard Smith pleitte voor het afschaffen van die regel, want: 'voor de geschiedenis zelf is dat van geen belang, maar voor de verslaggever die ook de melkboer in Pretoria moet zien te bereiken is het juist van doorslaggevend belang.'

Ieder van de verslaggevers en schrijvers krijgt van Neumahr een eigen hoofdstuk, waarin tevens een specifiek onderdeel van de procesgang wordt behandeld. In chronologische volgorde, waardoor het boek ondanks de overvloedige informatie heel overzichtelijk blijft. Het aardige is ook dat je volkomen onverwachte namen aantreft. Bijvoorbeeld Erich Kästner, die naast zijn schrijverschap na de oorlog een imposante carrière als krantenman zou opbouwen. Ook Hannah Arendt komt voorbij. 

Zo staat dit niet eens heel dikke boekje boordevol met interessante en ook verrassende informatie. En zelfs sappige. Zo leukte de Engelse auteur Rebecca West haar tijd in Neurenberg een beetje op door een affaire te beginnen met de Amerikaanse opperrechter. Zij genoot daar intens van, had niet gedacht op haar 53ste zoiets nog mee te maken. Het proces kon haar niet lang genoeg duren. Na afloop ging die rechter echter gewoon terug naar Washington, naar zijn vrouw en kinderen. 

Maar de echte showstopper was toch wel Hermann Göring. Na Hitler in rang de hoogste nazi, was hij voor de geallieerden de grote vis. Tijdens het proces was dat ook merkbaar. In de tribune voor de verdachten was hij op de belangrijkste plek gaan zitten, en hij gedroeg zich ook als de leider van de bende. De meesten van zijn medebeklaagden ondergingen de rechtsgang lijdzaam, maar Göring was gewend te zeggen waar het volgens hem op stond. Hij wist zelfs, tijdens zijn verhoor in maart 1946, hoofdaanklager Robert Jackson door sluwe opmerkingen en een degelijke dossierkennis in de verdediging te dwingen.

Ik ga zien hoe Russell Crowe het er als Göring afbrengt. Tussen zijn rol in Gladiator 1 en deze rol in Nuremberg bestaat trouwens nog wel een frappante overeenkomst: ook ditmaal sterft zijn personage aan het eind. Niet in een heroïsch gevecht, maar helemaal alleen, in de nacht voor zijn executie, in zijn cel, met een buisje cyaankali. 

Uwe Neumahr / Het schrijverskasteel. De Neurenbergse processen: ontmoetingen aan de rand van de afgrond / Vertaald uit het Duits door Atia Verheij / 285 blz / Het Getij, Querido Facto, 2023

Toen Japan nog een politiestaat was

Het zijn de jaren omstreeks 1930. Jaren die zich in Japan kenmerken door een snelle industrialisatie. De meer traditionele manieren om producten te vervaardigen en zaken te doen maken plaats voor vernieuwingen die zijn geïnspireerd op de werkwijzen die in de moderne westerse wereld de voorbije decennia voor successen hebben gezorgd. Voor miljoenen Japanners vormen de oude waarden, belichaamd in de persoon van de keizer, nog steeds het fundament waarop ze hun leven hebben gegrondvest. Maar het zijn steeds vaker nieuwe partijen die het voor het zeggen krijgen: grootindustriëlen, bankiers, politici, het leger. Zij zijn het die het nieuwe Japan opbouwen, en zij wensen hun belangen beschermd te zien. 

In zo’n proces zijn er altijd groepen die het onderspit delven, of dat nu in Japan is of ergens anders op de wereld. Zo wordt het geld al snel verdiend over de ruggen van arbeiders. Vooral die arbeiders die zwaar, eentonig en soms ook gevaarlijk werk verrichten. De opkomst van vakbonden is ook onderdeel van zo’n proces, maar het duurt wel even voordat het bestaan daarvan door alle betrokken partijen wordt erkend.

De jonggestorven Takiji Kobayashi (1903-1933) trok zich het lot van arbeiders aan. Vanaf het einde van de jaren twintig publiceerde hij journalistiek werk, korte verhalen en ook een enkele roman waarin die thematiek centraal staat. Hij werd meermaals door de politie opgepakt en langdurig verhoord. Maar hij gaf niet toe. In 1929 verscheen Het krabbenschip, een kleine roman over een vissersschip dat vanuit Hokkaido, het meest noordelijke eiland van Japan, noordwaarts koerst om voor de kust van het Russische schiereiland Kamtsjatka maandenlang op krabbenvangst te gaan. Het grote schip is eigenlijk een varende fabriek. Boven de visgronden laat het een tiental kleinere bootjes in zee zakken, die vervolgens de krabben opzoeken. Nadat de volle bootjes weer aan boord zijn gehesen wordt de vangst direct verwerkt en ingeblikt. Van tijd tot tijd komt een bevoorradingsschip langszij, dat dan ook de vangsten meeneemt. 

De werkomstandigheden zijn bar en boos. De zee is vaak ruw, wat het uitvaren van de kleine bootjes gevaarlijk maakt. Het voedsel smaakt nergens naar en een fatsoenlijke bescherming tegen het ijskoude water ontbreekt. De mannen staan het grootste deel van de lange werkdag met halfbevroren handen te werken. De onvrede onder de bemanning neemt toe, zeker nadat door toedoen van een sadistische opzichter nu en dan iemand het leven laat. Nadat een zusterschip dat een noodsignaal uitzendt omdat het water maakt niet te hulp wordt geschoten omdat anders de vangst moet worden onderbroken, en dat schip vervolgens met man en muis vergaat, wordt het vrijwel alle opvarenden duidelijk dat voor de bazen hun leven niets waard is. En wanneer dan een van de kleine bootjes terugkeert van een contact aan land met een groepje Russen, die hen socialistisch propagandamateriaal hebben meegegeven, gaat er iets broeien. Revolutie!

Of die gaat lukken? Nu, wat denkt u? 

Het krabbenschip werd na het verschijnen in 1929, eerst in twee afleveringen in een proletarisch tijdschrift en daarna in boekvorm, een succes. Maar Kobayashi begaf zich daarmee wel in gevaarlijk water. Zijn laatste boek zou hij nooit voltooien. Toen de geheime politie ontdekte dat dit de titel Het leven van een partijlid zou krijgen, werd hij opgepakt. Hij leefde op dat moment ondergedoken, maar een politieman die in de Communistische Partij was geïnfiltreerd verraadde zijn schuilplaats. Dat was op 20 februari 1933. Nog diezelfde dag stierf hij, tijdens zijn ondervraging, aan een hartaanval. Volgens de officiële lezing.

Takiji Kobayashi /  Het krabbenschip / Vertaald uit het Japans en van een nawoord voorzien door Luk Van Houte / 156 blz / Cossee, 2025

´Geparfumeerd trutnichtenproza´ en andere teksten

Wie in Nederland schrijft de leukste columns? Over het antwoord hoef ik niet lang na te denken: Sylvia Witteman. Al meer dan twintig jaar deed ze dat voor de Volkskrant, voor ze begin dit jaar overstapte naar Het Parool. Haar columns verschijnen met een ijzeren regelmaat, voor twee of drie keer per week draait ze haar hand niet om. Nu lees ik de Volkskrant alleen in het weekeinde, en Het Parool helemaal niet, maar dat is geen probleem. Vrijwel jaarlijks bundelt ze namelijk een reeks columns, vaak een mix van nieuwe en wat oudere, die ze meestal groepeert rond een thema. Koken loopt als een rode draad door haar oeuvre, maar ook het leven van een vrouw en moeder keert met regelmaat terug, getuige een titel als Huisvrouwmonologen. Het is heerlijke vakantielectuur, prima voor in de trein of het vliegtuig of ergens op een terras. En deze zomer ging een wens van mij in vervulling, de bundeling van haar columns over lezen, boeken en schrijvers. De titel daarvan, ‘Léés dat boek. Stukjes over boeken, van de SMAKELIJKSTE ROMANS  tot de SMERIGSTE PULP’ is Witteman ten voeten uit: ze heeft een heel brede smaak, om niet te zeggen dat ze zo ongeveer alles leest. 

Wie veel leest kent de belangrijkste hobbels: boeken zijn best prijzig, en na jaren lezen raken je boekenkasten ook best wel vol. Zelf los ik dat op door de laatste jaren niet meer dan één boek per week te kopen en de rest te lenen uit de Openbare Bibliotheek – wat moest ik zonder haar? Aangevuld met een abonnement op Storytel voor de luisterboeken kom ik dan een eind. Witteman heeft een warme band met de mini-bieb. Ze loopt of fietst vaak de route langs die dingen in het centrum van Amsterdam en komt dan zielsgelukkig thuis met de mooiste en volstrekt onverwachte aanwinsten. Een mini-biebje siert dan ook de omslag van haar boek. Of ze grasduint een uurtje op DBNL, de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren, waar voornamelijk oudere literatuur gratis kan worden gedownload. Kortom, de gemiddeld vijf boeken die ze wekelijks grondig dan wel proevend leest haalt ze overal en nergens vandaan. Nog daargelaten de boeken die haar worden aangereikt door de lezers van haar column.

Ik luisterde dit boek. Het wordt voorgelezen door Miryanna van Rooden, die qua stem en dictie – vrolijk, blij, sprankelend, vlot - wel iets weg heeft van Witteman. Daarmee voelt dit luisterboek meteen een stuk authentieker. Het zijn columns, dus de ruimte is beperkt, en Witteman heeft haar stijl daaraan aangepast: situaties worden heel beknopt geschetst, opvattingen bij voorkeur in één niet al te lange zin in de groep gegooid. Met de opgewekte toon en vol overtuiging werkt dat prima.

Eén voorbeeldje van zo’n column, in telegramstijl: Witteman (1965) introduceert Louis Paul Boon; vertelt in twee zinnen hoe ze al als jong meisje kennismaakte met zijn werk door het in de schoolbibliotheek te lenen, te beginnen met Menuet (ik bleef verward achter); De Kapellekensbaan (ik nam me voor mijn dochter later Ondineke te noemen, is niets van gekomen) om via Mieke Maaike’s obscene jeugd een draai te maken naar haar favoriete boek van Louis Paul, Eten op z’n Vlaams; dan volgt een ode aan de eenvoudige Vlaamse werkmanskeuken (een stoverij, Vlaamse gehaktballen van opa, gekookte lever enz) om te eindigen met de mededeling dat je met dit prachtige, goudeerlijke kookboek die hele Ottolenghi niet meer nodig hebt. We noemen het gewoon Nouvelles Normaal of Nouveau Ruig. En dan is het na 3,5 minuut over. Komt de achtbaan tot stilstand.

Meesterkok Louis Paul geprezen, Ottolenghi in een bijzin weggezet, wie volgt? Het naturalisme in de Nederlandse literatuur dan maar, met Jacob Israël de Haan en zijn homo-roman Pijpelijntjes (1904). Wat schrijft die een prachtige zinnen: ‘Een grijze zwijging loomde in de kamer …’. Dostojevski is kortaf ‘een stuk verdriet’. Louis Couperus vond ze ooit een ‘ijdele, bespottelijke mooischrijver van geparfumeerd trutnichtenproza, maar waar wel Gods zegen op rust’. Tegenwoordig is hij een van haar literaire helden, en moet ze niets hebben van die moderne hertalingen van zijn werk, die de ziel eruit rukken. Smaken kunnen zich ontwikkelen. Ze heeft haar jongste zoon trouwens naar de schrijver genoemd, maar deze Louis houdt tot verdriet van zijn moeder niet van lezen. Waarom niet? Het duurt te lang, antwoordde hij desgevraagd. Waarna Witteman een poosje met haar hoofd tegen de muur heeft gebonkt en daarna besloot de literaire opvoeding van haar zoons aan de school te laten. 

Voor Maarten ’t Hart heeft ze een zwak. Hoe in Magdalena (2015), de roman over zijn moeder, toch iedere keer wordt verteld dat je hier op aarde niet lekker hoeft te eten omdat dat in de hemel wel komt. En de verhalen over de doodgekookte andijvie, of de vader die voor het hele gezin als traktatie één ons biefstuk bakt. Maar dan wel in de margarine. Sylvia labelt het ‘refo-keuken’. 

Ik kan nog uren doorgaan, het boek is dik en uitermate rijk gevuld. Mooi zijn ook de columns over boeken waarin meisjes door griezels in kelders worden opgesloten en pas na jaren kunnen ontsnappen, de zogenoemde survivalverhalen. Hoe meer waargebeurd, hoe slechter geschreven. Witteman leest ze meestal in één ruk uit. 

En over herlezen, of dat nou zonde is van de tijd. Ja natuurlijk! Maar niet bij Couperus, Simon Vestdijk en dat schatje van een Oblomov. Zo’n lieve man, die Ilja! Zo’n typische Rus van goede huize, uit wiens handen werkelijk niets komt. Dat gedrag, die stroperige lethargie, kreeg mede door dit boek uit1858 al snel de benaming Oblomovisme. In het Nederlands zoiets als extreme lamlendigheid. Opmerkelijk genoeg zou het tijdens de USSR voor grote groepen van de bevolking, vaak door omstandigheden gedwongen, de standaardhouding worden. Je vraagt je af of Vladimir Lenin, had hij het boek gelezen, ooit aan die USSR was begonnen ….

Sylvia Witteman / Léés dat boek! Stukjes over boeken, van de smakelijkste romans tot de smerigste pulp / 384 blz / Nijgh & van Ditmar, 2025

Luisterboek, voorgelezen door Miryanna van Rooden / 10 uur en 58 minuten / Nijgh & van Ditmar, 2025, via Storytel

Foto Sylvia Witteman: Els Zweerink 

Gefascineerd door de Tasmaanse tijger

Afgelopen donderdagavond vond in het Haagse Amare de uitreiking plaats van de Boekenbon Literatuurprijs 2025, voorheen, sinds 1986, de AKO Literatuurprijs. Een prestigieuze bekroning, al was het alleen maar vanwege het mooie ronde bedrag dat de winnaar op de bankrekening krijgt gestort. Een ‘open’ prijs ook, voor zowel fictie als non-fictie, én met een jury die heel verfrissend bestaat uit recensenten, boekverkopers en leerkrachten. De winnaar was ditmaal Charlotte Van den Broeck, een Vlaamse auteur van een handvol geprezen dichtbundels en twee non-fictieboeken. De prijs was voor het onlangs verschenen Een vlam Tasmaanse tijgers, haar tweede prozaboek na het uit 2019 daterende Waagstukken.  

Enkele citaten uit het juryrapport: ‘een kundig schijfster van non-fictie, die tegelijkertijd resoneert met de dichter die ze is’ en ‘een absolute aanwinst voor het genre van de zoekende en onderzoekende non-fictie’. Een onderzoekende geest dus, in combinatie met een uiterst zorgvuldig taalgebruik. Voor wie met dat werk nader wil kennismaken, hierbij een dubbelblogje over beide boeken. 

Waagstukken gaat over mislukte kunstenaars. Niet over kunstschilders die tot de ontdekking komen dat hun zojuist voltooide werk beneden de maat is, want die hebben nauwelijks een probleem. Het doek weggooien is het gemakkelijkst, anders is altijd nog de achterkant te beschilderen, of opnieuw de voorzijde, na het aanbrengen van een verse grondlaag. Ook een beeldhouwer, een graveur of tekenaar kan het mislukte werk verdoezelen. Niemand hoeft van de potentiële afgang te weten, reputaties worden gespaard. Voor een ander soort kunstenaar, de architect, ligt dat iets anders. Een gebouw aan het oog onttrekken is niet mogelijk, het herstellen van een fout vaak te kostbaar. Voor Van den Broeck was dit een intrigerende kwestie: wat doet een architect in zo’n geval? Hoe gaat hij of zij om met de schande, het voor iedereen zichtbare mankement, het brevet van onvermogen? Wordt het, in extreme gevallen, een nagel aan de doodskist?  Met andere woorden: eindigt het in zelfdoding? Van den Broeck laat in Waagstukken in dertien hoofdstukken zien dat dit voor evenzovele architecten inderdaad de reden was een einde aan hun leven te maken, of anders het begin van een langzaam wegkwijnen met uiteindelijk de dood als gevolg..

Een voorbeeld van dat laatste overkwam Reginald Wycliffe Geare (1889-1927). Een jonge architect, die voor investeerder Harry Crandall bioscopen bouwde in de stad Washington. De speelfilm was een nieuw medium, het publiek was er verzot op en in de door  Geare gebouwde bioscopen die eruit zagen als weelderige paleizen waren de liefhebbers echt een avondje uit. Een van die gebouwen, het Knickerbocker Theater, stortte in de winter van 1922 na heftige sneeuwbuien in, met bijna honderd slachtoffers tot gevolg. Een onderzoekscommissie stelde vast dat de dakconstructie van het pas vijf jaar oude gebouw niet stevig genoeg was verankerd en dat er bovendien met ondeugdelijk materiaal was gewerkt. Geare kreeg de schuld in de schoenen geschoven, maar werd uiteindelijk niet berecht. Zijn loopbaan als architect was echter over en vijf jaar later, nog slechts een schim van de man die hij ooit was, zette hij de gaskraan open.

Dit is de meest recht toe, recht aan vertelling in de bundel. Maar het kan ook anders lopen na een bouwkundige uitglijder. En er bestaat ook zoiets als een stilistische uitglijder, een gebouw dat door de kenners en het publiek gewoon niet mooi wordt gevonden. Dus ook ‘mislukt’. Van den Broeck geeft daarvan heerlijke voorbeelden, zoals van de negentiende-eeuwse Wiener Staatsoper. Hilarisch, maar van een andere orde, is het verslag van haar bezoek aan de zeventiende-eeuwse kerk van het dorpje Verchin in het noorden van Frankrijk. De van bakstenen gemetselde torenspits daarvan is in de loop van de tijd ietwat gaan draaien en ziet er nu uit als een slaapmuts op half zeven. Ze maakt ter plekke ook kennis met de voorzitster van de Association des Clochers Tors d’Europe, oftewel de Vereniging van Gedraaide Torenspitsen in Europa. En ja, het schijnt dat de hoofdmetselaar Jean Porc in 1611 van een hoge steiger in de kerk zijn dood tegemoet viel. Maar zelfmoord …?

De selectie van projecten is breed. Van den Broeck imponeert je met haar stuk over de vermaarde Italiaanse architect Francesco Borromini (1599-1667) en zijn kerkje San Carlo alle Quattro Fontane in Rome, maar opent de bundel evengoed met de min of meer banale bouwkundige perikelen rondom het gemeentelijke zwembad in haar woonplaats Turnhout. 

En wat is de definitie van ‘mislukt’?  Voor een perfectionist zal dat anders klinken dan voor een architect van het slag ‘goed is goed genoeg’. Van den Broeck gaf haar bundel de titel Waagstukken. De meeste van haar case studies zijn dan ook projecten waar de architect, uit vrije wil of noodgedwongen, zijn ambitie opschroefde of een ongebaand pad insloeg. Dus een risico aanging. In zekere zin geldt dat ook voor Van den Broeck zelf. Zij is zichtbaar in haar onderzoek, we gaan met haar mee op speurtocht, ze uit met enige regelmaat haar twijfel over de opzet van haar project, over de haalbaarheid ervan. Maar ze slaagt. Ze creëerde een bundel met ongewone maar vrijwel altijd fascinerende essays. Wat het afmaakt is de uitvoering van de omslag van het boek in de zogenoemde Japanse bindwijze. De afdekking van de rug ontbreekt, wat de naaiwijze zichtbaar laat. En zowel de voorzijde als het achterplat zijn binnenstebuiten uitgevoerd. Geestig. Een waagstukje.

Bestaat Waagstukken uit dertien verhalen, of essays zo u wilt, die min of meer losjes in elkaar grijpen, het zojuist bekroonde Een vlam Tasmaanse tijgers is opgebouwd uit 25 teksten die veel meer één geheel vormen. Uitgangspunt is het in kaart brengen van de Tasmaanse tijger, een wat onooglijk roofbuideldier dat enige gelijkenis vertoonde met een hyena. Het dier is sinds 1936 officieel uitgestorven, ofschoon er in Australië, Nieuw-Guinea en vooral op Tasmanië nog met enige regelmaat een melding wordt gedaan. 

Van den Broeck is van de details. Daar verliest ze zich graag in. Toen ze tijdens een onderzoek naar iets heel anders op Tasmanië stuitte op het verslag van de aankomst van een Tasmaanse tijger in de Antwerpse Zoo, in het voorjaar van 1911, om de hoek van haar toenmalige werkadres, ging ze los. Ze bezocht bibliotheken, archieven, musea voor natuurlijke historie en sprak met tal van wetenschappers. Ze reisde af naar Tasmanië, maakte wandelingen door de natuurlijke habitat van de Tasmaanse tijger en sprak ook daar met specialisten. Omdat het dier bekend stond als een schapendoder was er gedurende de negentiende eeuw door boeren flink op gejaagd. Eerst om het te doden, maar toen het aantal daalde en dierentuinen over de hele wereld bereid waren flinke sommen neer te tellen voor een levend exemplaar ook met dat doel. De meeste exemplaren overleefden in gevangenschap echter niet heel lang.

De zoektocht van Van den Broeck levert kleurrijke verhalen op. Maar ook vragen van meer ethische aard. Hoe zinvol is het, bijvoorbeeld, om zoveel tijd te steken in het onderzoek naar een verdwenen soort wanneer je het daarin geïnvesteerde geld ook kan steken in het redden van een vandaag de dag bedreigde soort? Die vraag stelt ze ook aan de directeur van een laboratorium dat gesteund door fondsen en investeerders bezig is, via genetische manipulatie, de Tasmaanse tijger en andere uitgestorven soorten weer tot leven te wekken. Op de website van die organisatie is het volgende te lezen: ‘Door de wetenschap van genetica te combineren met het ondernemerschap van ontdekkingen willen we de voorouderlijke hartslag van de natuur weer op gang brengen. Om de wolharige mammoet terug over de toendra te zien denderen. […] En om de verloren gegane wildernis van de aarde weer tot leven te wekken’. Dat leest als een onheilspellende spin-off van Jurassic Park, concludeert Van den Broeck.

Het is heerlijk grasduinen in deze mix van reisverhalen, geschiedschrijving, journalistieke stukken en essays. Vooral de in Tasmanië spelende episoden – de Tasmaniërs noemen hun eiland van oudsher Lutruwita – spreken tot de verbeelding. Wanneer Van den Broeck een wandeling dwars door de bush onderneemt en aan het eind daarvan op het meest zuidelijke strand van Tasmanië arriveert, zich realiserend dat ze eigenlijk aan de rand van Antarctica staat, aan de voorlaatste halte van de wereld, en ze die sensatie in flonkerende taal beschrijft, begrijp je waarom de prijs terecht is.

Zelf ben ik vooral gecharmeerd van de link die Van den Broeck legt tussen haar grootmoeder en de manier waarop je ook geschiedenis kan bedrijven. Haar oma had naast haar huis een garage. Daarin lag een groot Perzisch tapijt, daar hield ze van. Maar omdat een dergelijk tapijt haar beurs te boven ging, had ze op vlooienmarkten voor een habbekrats Perzisch uitziende tapijtjes gekocht. En paste die, keurig als een legpuzzel, aaneen met soms hier en daar een overlap. Het resultaat: echt, maar toch ook niet echt. In ieder geval meerstemmig. Een beetje op de manier waarop sommige veelal Angelsaksische historici hun vak beoefenen, met gebruikmaking van ‘speculatieve fabulatie’. Daarbij laat je verzinsels of fantasieën toe, spelen ze een rol bij het vervolmaken van een historisch beeld dat toch grotendeels is gebaseerd op wetenschappelijke feiten. Dat is speels. En past bij dit boek.

Charlotte Van den Broeck / Waagstukken / Met een omslagontwerp van Steven van der Gaauw / 286 blz / Uitgeverij De Arbeiderspers, 2019

Charlotte Van den Broeck / Een vlam Tasmaanse tijgers / 270 blz / De Arbeiderspers, 2024

Uit liefde, en voor de kunst

Wie dezer dagen in het Kunstmuseum de eerste zaal van de tentoonstelling Alles gegeven binnenwandelt, komt oog in oog te staan met een levensgrote afbeelding van het houten tentoonstellingsgebouwtje dat in de zomer van 1911 werd opgericht op het duin bij de Zeeuwse badplaats Domburg. Het gebouwtje was een initiatief van een handvol notabelen en kunstenaars, waaronder als bekendste naam Jan Toorop. Deze bracht sinds enkele jaren de zomer door op Walcheren, waar de lichtomstandigheden op de grens van land en water buitengewoon waren. Maar Toorop was geen rijk man en het dorp Domburg, ondanks haar streven tot een mondaine badplaats uit te groeien, ook niet. Dus wendden ze zich voor financiële steun tot Marie Tak van Poortvliet (1871-1936). Deze Haagse erfgename van een groot vermogen woonde al sinds vijf jaar een groot deel van het jaar in Domburg, in een huis dat naar haar wensen was gebouwd, Villa Loverendale. Marie Tak dokte, en regelde bovendien het perceel dat men op het oog had. 

Het was niet alleen uit liefde voor de kunst dat zij de rol van weldoener op zich nam. Er was ook sprake van eigenbelang. Marie woonde op dat moment al jaren samen met de kunstenares Jacoba van Heemskerck (1876-1923). Het realiseren van een tentoonstellingspaviljoen betekende dat haar vriendin er in de zomermaanden, naast andere kunstenaars, haar werk zou kunnen tonen en hopelijk ook verkopen. 

Het verhaal van Marie en Jacoba is een uitzonderlijk verhaal, al is het alleen al vanwege hun keuze samen door het leven te gaan. Een lesbische relatie was omstreeks 1900 in de meeste kringen nog niet écht bespreekbaar, en Marie en Jacoba kozen er dan ook voor het onderwerp niet ter sprake te brengen. In Domburg woonden ze weliswaar samen, maar dat kon je zien als een vakantie-situatie. In de wintermaanden in Den Haag woonden ze strikt gescheiden, op verschillende adressen, Marie aan de Wassenaarseweg en Jacoba om de hoek ervan. Behalve de liefde was het de kunst die hen bond. Jacoba vervaardigde schilderijen, later ook houtsneden en werkelijk schitterend gebrandschilderd glas. Marie verzamelde schilderijen en tekeningen, en legde daarbij een voorkeur voor aan de dag voor kunstenaars die vernieuwend en grensverleggend bezig waren. Zo kocht ze al heel vroeg werken van Piet Mondriaan - die vaak in Domburg kwam logeren - Wassily Kandinsky en Pablo Picasso. Maar ook kocht ze werk van haar geliefde, omdat ze het mooi vond én om haar daarmee financieel te steunen. Waar Marie een groot deel van haar leven schatrijk was, was Jacoba dat zeker niet. 

De tentoonstelling in het Kunstmuseum valt samen met het verschijnen van een biografie van Marie door Jacqueline van Paaschen. Deze kunsthistorica houdt zich al haar hele werkzame leven bezig met de dames, en was in 1994 de initiatiefneemster van de oprichting van het Museum Marie Tak van Poortvliet in Domburg. Daar, in een getrouwe replica van het hierboven genoemde tentoonstellingsgebouwtje, wordt in tijdelijke tentoonstellingen aandacht besteedt aan de beeldende kunst van omstreeks 1880 tot 1950, met de nadruk op het fenomeen kunstenaarskolonie, wat Domburg in de periode 1890 tot zo ongeveer 1930 ook is geweest.

En nu dan de biografie – het blijft tenslotte een boekenblog. Het is de eerste serieuze studie naar Marie Tak. Nog niemand had het gras voor Van Paaschens voeten weggemaaid, dus deze moet hebben bedacht dan ook maar uit te pakken. En het is haar dissertatie, dus dan mag dat. Bovendien is het eigenlijk een dubbelbiografie, van Marie én Jacoba. Tot de vroege dood van de laatste in 1923 was Jacoba voor Marie immers de zin van haar bestaan, en zonder de steun van Marie had Jacoba wellicht niet, of minder, kunnen uitgroeien tot een kunstenaar van enig aanzien. Want dat laatste is voor mij wel een van de kernvragen: is het kunstenaarschap van Jacoba volledig geslaagd; heeft ze zich haar aanvankelijke bescheidenheid en onzekerheid kunnen afschudden; en liet ze zich soms niet te veel door vakbroeders inspireren? Het zijn onderwerpen die Van Paaschen behandelt, zonder er direct een antwoord op te geven. Maar op de tentoonstelling – omvangrijk, afgewogen – kun je je  nu zelf een oordeel vellen. Er hangen prachtige dingen, meer dan geslaagd, maar ook combinaties die veel duidelijk maken: een vergelijking met een monumentale Kandinsky, een van haar bronnen van inspiratie, doorstaat Jacoba niet zonder kleerscheuren.  

Ofschoon Marie en Jacoba zielsgelukkig moeten zijn geweest in hun bubbel van liefde en kunst, hadden zij ook oog voor maatschappelijke ontwikkelingen. Vanzelfsprekend was de positie van de vrouw, haar streven naar zelfstandigheid, voor hen een belangrijke. Maar openlijk de barricaden beklimmen of andere vormen van activisme lagen hen niet. Daarvoor waren ze beiden van nét iets te aristocratische afkomst.

De term ‘bubbel’ zou je ook kunnen toepassen op de stellingname van de dames in de Eerste Wereldoorlog. Beide fervente bewonderaars van de Duitse cultuur – Goethe, Wagner, Mahler - kozen ze onvoorwaardelijk voor de Duitse kant. Lieten ze zich door de Berlijnse kunstimpresario Herwarth Walden en zijn vrouw, de verzamelaar Nell Roslund, inpalmen. Walden was de oprichter van het kunsttijdschrift Der Sturm en organiseerde door heel Duitsland grote tentoonstellingen, alsof de oorlog niet bestond. Via hem verkocht Jacoba veel werk. Omdat Marie graag en veel bijdragen leverde aan kunst- en muziektijdschriften, vroeg Walden haar in 1915 om bijdragen voor Nederlandse en Duitse magazines. Marie hapte grif toe – hoe leuk is het niet om voor je opvattingen een internationaal publiek te krijgen – zonder zich te realiseren dat de toon in die uitgaven wel heel pro-Duits was. Een beetje wereldvreemd, moet je concluderen.

Van Paaschen besteedt veel aandacht aan de rol van stromingen als de theosofie en de antroposofie in het leven van Marie en Jacoba. Aan het begin van de twintigste eeuw, met de verschrikkingen van de oorlog en de sociale onrust, trokken deze overtuigingen veel aanhangers, Rudolf Steiner bleek een magneet. Voor Jacoba, altijd op zoek naar een geestelijke verdieping van haar kunst, bood dit nieuwe wegen. Marie zag er de bouwstenen in van een zoektocht naar een betere wereld. Zij vertaalde Steiners geschriften in het Nederlands, raakte betrokken bij diens organisatie en sponsorde de bouw van de Rudolf Steiner kliniek. Na de dood van Jacoba richtte zij een maatschappij op voor biodynamische land- en tuinbouw en stelde haar Zeeuwse boerderijen en omvangrijke landerijen daarvoor beschikbaar. Gedreven om goed te doen maar zwak in haar keuze van medewerkers, zou het bijna haar financiële ondergang betekenen. Maar het bedrijf bestaat nog steeds, en is succesvol. Zelf zou ze dat niet meer meemaken.

Omstreeks 1930 verliet Marie haar geliefde villa in Domburg en verhuisde naar het Zwitserse stadje Dornach, iets onder Bazel, de bakermat van de antroposofie. Ze was op zoek naar rust, naar een leven met gelijkgestemden, maar zou verwikkeld raken in de onderlinge ruzies tussen de verschillende fracties van de beweging. Eén ding zou ze nog regelen in haar laatste jaren: de toekomst van haar kunstcollectie. 

Al eerder, in 1923, na de dood van Jacoba, had ze die om niet aangeboden aan Cornelis Baard, de directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam. Dat was indertijd het enige museum in Nederland dat zich toelegde op het verzamelen van moderne kunst. Maar Baard liet haar weten geen gebruik te maken van haar aanbod, omdat haar werken niet zouden passen in het verzamelbeleid. Dat was voor Marie een grote teleurstelling. En mag worden bijgeschreven in de lijst van grote museale missers.

Zo’n tien jaar later werden in Rotterdam en Den Haag door ambitieuze directeuren twee gloednieuwe, imposante musea neergezet. Marie liet beiden weten dat het aanbod nog steeds stond. Dirk Hannema was er als de kippen bij, en koos voor Museum Boijmans wat krenten uit de pap, waaronder de grote Kandinsky. Voor werk van Jacoba had hij geen belangstelling. Dat was een basisfout, zou blijken. Want Gerhardus Knuttel, de conservator moderne kunst van het Haagse Gemeentemuseum, pakte het anders aan. Een jaar tevoren had hij voor een schappelijke prijs al wat werken uit de collectie van Marie aangeschaft, waaronder Mondriaans Avond; De rode boom (zie omslag boek). Hij was enthousiast – of speelde dat een beetje - over het werk van Jacoba, wilde het graag hebben en organiseerde heel snel een tentoonstelling over haar. En verwierf zo het grootste deel van Marie’s verzameling voor het museum. Waar nu, bijna een eeuw later, alles eens uit het depot is gehaald. Een buitenkansje …

En vooral: léés deze biografie. Het is een pil, maar staat boordevol mooie verhalen.

Jacqueline van Paaschen / Alles gegeven. Marie Tak van Poortvliet (1871-1936) / 592 blz / Prometheus, 2025