Het gebulder aan de horizon

Gedurende de laatste maanden van de Tweede Wereldoorlog veranderde het leven voor veel Duitsers in een hel. De geallieerden rukten aan alle kanten op richting Berlijn, daarbij slechts een enkele keer stuitend op serieuze tegenstand. De Duitse troepen bevonden zich vrijwel voortdurend in een achterwaartse beweging, een verschroeid land achter zich latend. Naarmate de oorspronkelijke grenzen van het Duitse rijk werden bereikt, ontstond er grote onrust onder de bevolking. Vooral in de regio Oost-Pruisen, ongeveer samenvallend met het huidige Polen en het uiterste westen van Rusland, nam die onrust de vorm aan van regelrechte angst. Angst voor represailles, als wraak voor de moordpartijen die de Duitsers hadden aangericht in Oekraïne. En angst voor de toekomst, het schrikbeeld van een leven in een communistische staat. Vanaf de jaarwisseling 1944-’45 begonnen burgers op grote schaal westwaarts te vluchten, naarmate de tijd vorderde met het gedreun van de Russische artillerie als een achtergrondruis.

In Alles voor niets beschrijft Walter Kempowski dat drama. Hoofdpersonen zijn Katharina von Globig, een beeldschone jonge vrouw die met haar twaalfjarige zoontje Peter op het landgoed Georgenhof woont. Haar echtgenoot, die een hoge logistieke functie heeft bij de Wehrmacht, bevindt zich in Noord-Italië. Katharina is een enigszins ongrijpbaar personage, dromerig, levend in een eigen wereldje. Ook haar zoon heeft weinig behoefte aan gezelschap. Een oude inwonende tante runt het huishouden, daarbij geholpen door twee Oekraïense dienstmeiden en een Poolse knecht.

Georgenhof ligt aan een doorgaande weg, aan de andere kant waarvan het naburige stadje Mitkau enkele jaren eerder een nieuwbouwwijk heeft aangelegd. De oude wereld tegenover de nieuwe, niet alleen een tegenoverstelling in architectuur maar ook in waarden en normen. Het blokhoofd van die nieuwe wijk valt bij nacht en ontij het huishouden op het landgoed binnen, op zoek naar afwijkingen of overtredingen van de nazi-ideologie.

Het is over die weg dat Katharina en de haren de stroom vluchtelingen op gang zien komen. En het is wanneer ze het raam van haar genoeglijke, warme boudoir opent dat ze het gebulder van het naderbij komende front steeds luider hoort. En door het af en toe herbergen van een vluchteling bereiken ook de gruwelverhalen haar. Maar dat zet haar niet aan tot het voorbereiden van haar vertrek. Integendeel, het is alsof ze zich aan die realiteit probeert te onttrekken. Kempowski weet die afgesloten capsule die het leven op het landgoed steeds meer wordt overtuigend op te roepen. De niet al te lange hoofdstukken zijn steeds vanuit een van de personages geschreven, en ook daarbinnen wisselt hij veelvuldig van perspectief. Speels, en hij creëert daardoor tevens een mooie spanningsboog.

Uiteindelijk wordt besloten tot een vlucht. Die een helletocht zal blijken te zijn. Kempowski, wiens schrijverschap vrijwel geheel is gewijd aan de oorlog en de gevolgen daarvan, is als geen ander daartoe in staat.  De aangrijpende scènes is dit laatste deel van de roman herinneren aan het onlangs in Nederlandse vertaling verschenen afsluitende deel van zijn befaamde serie Echolot, onder de titel Zwanenzang 1945, waarin hij op basis van egodocumenten van tientallen betrokkenen een beeld schetst van de laatste weken van de oorlog (zie dit weblog, 31 juli 2020). Het succes van die alom geprezen vertaling zal hebben bijgedragen aan de uitgave van Alles voor niets. Prima. 

Walter Kempowski / Alles voor niets / Vertaald uit het Duits (Alles umsonst) door Kris Lauwerys en Isabelle Schoepen / Thomas Rap / 381 blz